O’quv fanining maqsadi va vazifalari

Bobur lirikasining janriy ko’lami. Bobur lirik devonlari nusxalarining ilmiy tavsifi
Zahiriddin Muhammad Boburning manzum asarlari turli adabiy nav’larda, ya’ni g’azal, ruboiy, tuyuq, qit’a, muammo, fard, masnaviy-nomalarda yozilganlari devon holiga keltirilgan bo’lsa, masnaviy (doston) tarzida yozilgan «Mubayyin», «Volidiya»lar alohida-alohida asarlardir.
Boburning rang-barang janrlarda yozilgan manzum asarlarining mavzu doirasi ham xilma-xildir. Bu asarlarning barchasiga xos xususiyat shundan iboratki, ular sodda tilda, ravon uslubda yozilgan bo’lib, ma’rifiy va dunyoviy-hayotiy masalalardan bahs yuritadilar. Ularda Boburning shoirlik mahorati nihoyatda yaqqol namoyon bo’lganidan Boburning zamondoshi va muxlisi Mirzo Haydar o’zining «Tarixi Rashidiy» asarida shunday yozgan edi: «Turkiy she’riyatda Amir Alisher Navoiydan so’ng hech kim Boburga teng kela olmaydi». Bunday fikr boshqa mualliflar, jumladan, Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» tazkirasida ham o’ziga xos tarzda bayon etilib, misollar ham keltirilgan (Muzakkiri ahbob, 53-54-betlar).
Bobur o’zining lirik merosini ikki devonga to’plagan. Ulardan birinchisi 1519-yilda Kobulda tartib berilib, bir nusxasi o’sha vaqtning o’zida Samarqandga yuborilgan. Ikkinchisi esa 1528-1529 yilda Hindistonda tuzilgan. Bu ikki devonga kiritilgan she’rlar keyinchalik bir devon holiga keltirilgan. Bu haqda «Boburnoma»ga ilova yozgan kotib shunday xabar beradi: «(Bobur) nazm va nasr va turkiy va forsiyni bebadal aytur edi. Alalxusus turkiy devoni bordurkim, anda toza mazmunlar topib aytibdur» (Boburnoma, 460-bet). Demak, Boburning turkiy-o’zbek tilida yozilgan lirik she’rlari alohida devon shakliga keltirilgan. Bu devonga kiritilgan she’rlarni ingliz sharqshunosi Denison Ross (1910 y.), turk olimi Fuod Kupruluzoda (1912-1913 y), rus sharqshunosi A.N.Samoylovich (1917y), o’zbek olimlari S.Azimjonova va A.Qayumov (1958, 1965), Saidbek Hasanov (1982 y)lar nashr ettirdilar.

“Boburnoma” – memuar janrning nodir namunasi

«Boburnoma» Boburning jahoniy shuhratini ta’minlagan shoh asarlaridan hisoblanadi. Shuning uchun u XVI asrning o’zidan hozirga qadar fors, urdu, ingliz, frantsuz, rus va boshqa tillarga to’liq yoki ayrim namunalari tarjima qilindi, uning haqida turli xildagi ilmiy tadqiqotlar yaratildi. Bu sohada Abdurahim Xonixonon (Hindiston), A.Beveridj xonim (Angliya), B.Sakston (AQSh), Pave de Kurteyl, Bakke Grammon (Frantsiya), N.Ilminskiy (Rusiya), Mirzo Nasriddin Haydar Kuragoniy, Rushan Oro begim (Pokiston), Homil Yoqubov, Porso Shamsiev, Sabohat Azimjonova (O’zbekiston) va boshqalarning xizmatlari e’tiborga sazovordir.
Bobur o’z asarini «Tarix» va «Vaqoe’» deb tilga oladi hamda uning tarjimai hollik xususiyatini alohida ta’kidlaydi. Shunday bo’lsa-da, mazkur asar avvalida «Voqeoti Boburiy», «Tuzuki Boburiy», «Tavorixi Boburiy», «Boburiya» tarzida ishlatilib kelingan bo’lsa, keyinchalik «Boburnoma» deb nomlandi va shu tarzda shuhrat qozondi.

“Mubayyin”, “Volidiya” va “Muxtasar” asarlari
Zahiriddin Muhammad Bobur turli tabiiy va gumanitar ilmlar bilan bir qatorda, islomshunoslik sohasida ham katta ishlarni amalga oshirdi. Ulardan biri «Volidiya»ning tarjimasi bo’lsa, ikkinchisi «Mubayyin» asaridir.
Bobur 1520-1521-yilda o’g’illari Humoyun va Komron mirzolarga bag’ishlab, ilohiyot va islom huquqshunosligi- fiqhidan bahs yurituvchi «Mubayyin» masnaviysini yaratdi. Bu asar «Fiqhi Boburiy» yoki «Fiqhii mubayyin» nomlari bilan ham yuritiladi.
«Mubayyin» Boburning «din ishig’a ko’p ehtirom kerak»,-degan aqidasining mahsuli bo’lib, u «E’tiqodiya», «Kitob us-salot», «Kitob uz-zakot», «Kitob us-savm» va «Kitob ul- haj» deb ataladigan bo’lim- kitoblardan iborat.
1528-yilda Bobur isitma kasaliga uchrab, ancha qiynaladi. Kasallikdan qutulish maqsadida Xoja Ahrori Vali ruhiga murojaat qilib, uning «Volidiya» nomli nasriy asarini o’zbek tiliga she’r bilan tarjima qila boshlaydi. Bu ish jarayoni 10-12 kun davom etadi. Shu orada Bobur kasallikdan ham shifo topgan. Shunisi diqqatga sazovorki, asarning yaratilish tarixi «Boburnoma»da batafsil bayon qilingan. Undan ma’lum bo’ladiki, Bobur asarni yaratish jarayonida uzluksiz ijod qilgan va hattoki, bir kuni ellik ikki baytni qog’ozga tushirgan ekan.
«Volidiya» ikki yuzu qirq uch bayt bo’lib, ilohiyot va odob-axloq masalalaridan bahs yuritadi. Asar «hamd», «Rasulluloh na’ti», «Risola nazmining sabablari», «Risola shuro’’i»-boshlanishi, «Risola xotimasi» bo’limlaridan tashkil topgan.
Boburning nasriy asarlaridan biri turkiy she’riyat va aruz masalalaridan bahs yurituvchi «Aruz risolasi»dir. Asar 1523-1525-yillar orasida yozilgan. Bobur ilmiy risolasining muallif dastxati bo’lgan nusxasi taqdiri noma’lum bo’lsa-da, ammo uning 1533-yilda samarqandlik Hoji Muhammad kotib tomonidan ko’chirilgan nusxasi bizgacha etib kelgan. Bu nusxa Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Ana shu nusxadan olingan fotonusxa asosida «Aruz risolasi» Sayidbek Hasanov (Toshkent, 1970) va I.V.Stebleva (Moskva, 1970) tomonidan nashr ettirilgan.
«Aruz risolasi» XVI asrdayoq Samarqand va Buxoroda ma’lum bo’lganidan Hasanxoja Nisoriy o’zining 1565 yilda yozgan «Muzakkiri ahbob» tazkirasida uni «durru gavharga to’la dengiz» deb yuqori baholagan edi.