O'quv ishlari bo’yicha prorektor

Birinchidan, О‘zbekiston dunyoning kо‘plab davlatlari singari nafaqat umuminsoniy qadriyatlarga, balki xalqlarning genetik kodlariga, milliy madaniyatning о‘ziga xos xususiyatlariga asoslangan demokratik jamiyat barpo qilish maqsadlarini о‘z oldiga qо‘ygan edi.
Ikkinchidan, ushbu siyosiy hodisa о‘tish davrida ijtimoiy rivojlanishning tabiiy tendensiyasini namoyon etdi. G‘arb demokratiyasi tajribasini deyarli demokratik an’analar, meyorlar va institutlar mavjud bо‘lmagan mamlakatlarga mexanik ravishda о‘tkazish, hokimiyatni shoshilinch markazsizlashtirish, ba’zi postsovet davlatlarining amaliyoti kо‘rsatganidek, siyosiy beqarorlik, jinoyatchilik, iqtisodiy tartibsizliklar va jamiyatning zaiflashishiga olib keladi.
Totalitarizmdan xalos bо‘lish juda katta say-harakatlarni taqozo etar edi. Siyosatshunos L. Levitin tо‘g‘ri ta’kidlaganidek: “... bunday mamlakatda tubdan progressiv о‘zgarishlarni juda qat’iy qarorlar qabul qiladigan va ularni izchil amalga oshiradigan kuchli hukumatsiz amalga oshirish mumkin emas”- edi.
О‘zbekistonning yangi boshqaruv va siyosiy tizimining eng muhim yadrosi - bu Prezidentlik shaklidir. Eslatib о‘tamiz, birinchi umumxalq saylovlari 1991 yil dekabr oyida bо‘lib о‘tgan. 1995 yil mart oyida О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan Prezident I.A.Karimovning vakolatlari 2000 yilgacha uzaytirildi. Zero, buni mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyat talab qilgan edi. Shu munosabat bilan Konstitusiyaga ham muayyan о‘zgartirishlar kiritildi, xususan, Prezidentlik muddati 7 yil qilib belgilandi. 2007 yil 23-dekabrda muqobillik asosida saylovlar bо‘lib о‘tdi, natijalarga kо‘ra, I.A.Karimov yangi muddatga О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi.
2011 yilda qabul qilingan yangi konstitusiyaviy meyorlarga kо‘ra, Prezident ommaviy ovoz berish yо‘li bilan 5 yil muddatga saylanadigan bо‘ldi. “Prezident saylovi tо‘g‘risida”gi qonunga muvofiq 35 yoshga tо‘lgan, davlat tilini yaxshi biladigan va saylovgacha kamida 10 yil О‘zbekiston hududida doimiy yashagan О‘zbekiston Respublikasi fuqarosi Prezident etib saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs ketma-ket ikki muddatdan ortiq О‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bо‘lishi mumkin emas.
Respublika Prezidentining konstitusiyaviy vakolatlari juda katta. U Konstitusiya va inson huquqlariga rioya etilishining kafili bо‘lib xizmat qiladi, xalqaro munosabatlarda О‘zbekiston nomidan ish kо‘radi, xalqaro shartnomalarni О‘zbekiston nomidan imzolaydi va shartnomalar tuzadi va bajarilishini ta’minlaydi, ijro etuvchi hokimiyatni shakllantiradi va boshqaradi, qonunlarga imzo chekadi, oliy bosh qо‘mondon hisoblanadi. Prezidentlik muddati tugagach, u umrbod О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zosi bо‘ladi.
Respublikamiz mustaqil rivojlanishining birinchi bosqichida Prezident bir vaqtning о‘zida davlat rahbari va Vazirlar Mahkamasining raisi bо‘lgan. Biroq, ikki palatali parlamentning shakllanishi, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish masalalarini hal qilishda О‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining mustahkamlanishi, mamlakatda olib borilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish 2003 yilda «О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tо‘g‘risida» gi qonunning yangi tahriri qabul qilinishiga olib keldi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va uning a’zolarining javobgarligi oshdi.
Konstitusiya va qonun hujjatlariga, ilgari Vazirlar Mahkamasi Raisining vakolatlari, masalan, Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish va boshqarish, uning majlislarini boshqarish, о‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan hukumat qarorlarini imzolash kabi normalar kiritilgan. Bosh vazirni, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tayinlash, lavozimidan ozod etish tartibi о‘zgartirildi, unga muvofiq Prezident Oliy Majlis palatalariga kо‘rib chiqish va tasdiqlash uchun Bosh vazir nomzodini yuboradi. Bosh vazir nomzodi va uni lavozimidan ozod etish Vazirlar Mahkamasining a’zolari taklifiga binoan Prezident tomonidan tasdiqlanadi va lavozimidan ozod qilinadi.
2012 yilda qonuniy yо‘l bilan Bosh vazir nomzodi О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga bо‘lib о‘tgan saylovlarda eng kо‘p deputatlik о‘rinlarini egallagan siyosiy partiyalar tomonidan yoki teng miqdordagi deputatlik о‘rinlariga ega bо‘lgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan ilgari surilganligi qonuniy ravishda tasdiqlandi.
2014 yil aprel oyida О‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov «О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining ayrim moddalariga о‘zgartish va qо‘shimchalar kiritish tо‘g‘risida» (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalari) qonunini imzoladi. Hujjat Qonunchilik palatasi tomonidan 2014 yil 27 martda qabul qilingan va Senat tomonidan 2014 yil 10 aprelda ma’qullangan. Ushbu о‘zgarishlar ijroiya hokimiyatini О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshirayotganligini ta’kidlaydi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibiga О‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri, uning о‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qо‘mitalari raislari kiradi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hukumatining boshlig‘i Vazirlar Mahkamasining a’zosi hisoblanadi. Vazirlar Mahkamasiga quyidagi vakolatlar berilgan:
1) samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit siyosatini amalga oshirish uchun javobgarlik, fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash va iqtisodiyotning boshqa sohalari va ijtimoiy sohani rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
2) fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish choralarini kо‘rish;
3)davlat va xо‘jalik boshqaruvi organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish va yо‘naltirish, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ularning faoliyati ustidan nazoratni ta’minlash;
4) О‘zbekiston Respublikasi qonunlarining, Oliy Majlis qarorlarining, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarining ijrosini ta’minlash;
5) har yili О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etish;
6) О‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
Vazirlar Mahkamasi konstitusiyaviy normalar doirasida va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan О‘zbekiston Respublikasining butun hududida bajarilishi majburiy bо‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
Vazirlar Mahkamasi о‘z faoliyatida О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti oldida javobgardir. Amaldagi Vazirlar Mahkamasi yangi saylangan О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga oldida о‘z vakolatlarini tugatadi, lekin mamlakat Prezidentining qaroriga binoan yangi Vazirlar Mahkamasi tashkil etilgunga qadar о‘z faoliyatini davom ettiradi.
О‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil qiladi va boshqaradi, uning faoliyati samaradorligi uchun shaxsan javob beradi, Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qiladi, qarorlarini imzolaydi, xalqaro munosabatlarda О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining nomidan ish kо‘radi; О‘zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilgan boshqa funksiyalarni amalga oshiradi.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga nomzodni kо‘rib chiqqanidan keyin о‘n kun ichida uni О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga kо‘rib chiqish va tasdiqlash uchun taqdim etadi.
Bosh Vazir lavozimiga nomzod, О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida uning nomzodini kо‘rib chiqayotganda va tasdiqlaganida, Vazirlar Mahkamasiga qisqa va uzoq muddatga mо‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi.
Bosh vazir nomzodi, agar u О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining yarmidan kо‘pining ovozini olgan bо‘lsa, ma’qullangan deb hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazirning taqdimnomasiga binoan О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.
О‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi о‘rtasida doimiy ziddiyatlar yuzaga kelgan taqdirda, deputatlar tomonidan О‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga rasmiy ravishda taqdim etilgan taklif bо‘yicha Qonunchilik palatasi umumiy sonining kamida uchdan bir qismini tashkil etgan taqdirda, Bosh vazirga ishonchsizlik bildirish tо‘g‘risidagi masala О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qо‘shma majlisida muhokama uchun taqdim etiladi.
Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik ovozi О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holda, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozod etish tо‘g‘risida qaror qabul qiladi, О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi.
О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari kо‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun Bosh vazirning yangi nomzodi О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida siyosiy partiyalarning barcha fraksyalari bilan maslahatlashgandan sо‘ng taklif etiladi.
Oliy Majlis tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marotaba rad etilgan taqdirda, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini tarqatib yuboradi.
Vazirlar Mahkamasi qonunlar va Oliy Majlisning boshqa qarorlari, Prezidentning farmonlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. Vazirlar Mahkamasining vazifalariga iqtisodiyot, jamiyat va ma’naviy sohaning samarali ishlashini ta’minlash kiradi.
Viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi asosiy davlat hokimiyati xalq deputatlari Kengashlari bilan birgalikda ular tomonidan saylanadigan hokimlardir. Milliy davlatchiligimizning tarixiy rivojlanish tajribasini о‘zida mujassam etgan ushbu hokimiyat instituti shaxsiy javobgarlik tamoyiliga asoslanadi va dolzarb muammolarni hal qilishning zamonaviy ehtiyojlariga javob beradi. Hokim vakillik va ijro etuvchi hokimiyat bо‘lib, qonuniylikni, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish masalalarini hal qilishi, mahalliy byudjetni shakllantirishi kerak va hokazo. Barcha darajadagi hokimlar - viloyat, tuman va shahar hokimlari prinsipial ravishda о‘z vazifalarini bajaradilar. Bu ular о‘zlarining qarorlari va о‘zlarining xatti-harakatlari uchun shaxsan javobgar bо‘lishlarini anglatadi.
Hokimiyat tarkibidagi bu barcha о‘zgarishlar davlat tuzilishidagi demokratik islohotlarni kuchaytirish, davlat boshqaruvini liberallashtirish, Oliy Majlis, Bosh vazir, hukumat va davlat tuzilmalarining vakolatlari sezilarli darajada kengaygan paytda, hokimiyatning turli tarmoqlarini ifodalovchi organlar о‘rtasidagi vakolatlarni aniq belgilash zarurati bilan bog‘liq edi.
Shunday qilib, mustaqil rivojlanishning barcha bosqichlari tajribasi shuni kо‘rsatadiki, О‘zbekiston umumiyinsoniy va milliy qadriyatlarga asoslangan siyosiy tizimni yaratish, takomillashtirish yо‘lini tanladi. Islohotlar jarayonida kо‘plab qiyinchiliklar yuzaga keldi va davrning jiddiy muammolariga muvofiq yechimlar topildi. О‘zbekiston progressiv harakat tamoyiliga – “Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyiliga amal qilib, siyosiy tizimni isloh qilishni jamiyatning demokratik yangilash jarayonlari bilan mushtarak holda davom ettirmoqda.