O’quv materiallari ( ma’ruzalar t o’plami )
– Mavzu. Fuqaro erkinligi va faolligini ta’minlash – demokratik
Yüklə 0,89 Mb.
|
|
8 – Mavzu. Fuqaro erkinligi va faolligini ta’minlash – demokratik
jamiyat qurish omili. REJA: 1.Fuqaro erkinligi va faolligi tushunchasi va uning inson ijtimoiy-siyosiy tafakkuri tarixidagi talqinlari. 2.Fuqaro erkinligi va faolligining asosiy mezonlari. 3.Fuqaro erkinligi va faolligi demokratik jamiyat qurishning zaruriy sharti. Fuqarolik tushunchasi jamiyatning hozirgi davr demokratik, huquqiy davlat tomon rivojlanishida katta yo’lni bosib o’tdi. U jamiyatning demokratik rivojlanishida qo’lga kiritilgan ulkan yutuqlardan biri. Fuqarolik tushunchasi qadimiy Yunonistonda va Rimda mavjud bo’lsa-da, asosan feodalizm inqirozga uchrab, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayot demokratiya va bozor munosabatlari zaminiga o’ta boshlaganda, hozirgi shaklida paydo bo’la boshladi va ilk bor «shaharli» (frantsuzcha «situayyan», inglizcha «sitezen», ruscha «gorojanin-grajdanin») degan ma’nolarni anglatgan. Mustaqillik e’lon qilingandan so’ng, o’zbek tilida o’tmishdagi «grajdanlik» so’zi o’rniga «fuqarolik» degan atama qabul qilindi 1 . 1
Mustaqillik yillarida fuqaro erkinligi va uning faolligi masalasi demokratik jamiyat barpo etishning muhim shartlaridan biri sifatida qabul qilingan qoidalardan asosiysini tashkil etadi. Shu o’rinda erkinlik tushunchasini aniqlash ham zarurdir. Negaki, fuqaro erkin bo’lgan taqdirdagina, jamiyat taraqqiyotga erishadi. Ijtimoiy-siyosiy falsafada individlar erkinligi va ular irodasining erkinligi bir- biriga o’xshash tushunchalar deb qabul qilinadi. Buning asosiy sabablaridan biri, huquqning o’zi odamlar erkinligi shakli, ya’ni ular irodasining erkinligi ekanligi bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan «fuqaro erkinligi» tushunchasi ham politologik, ham huquqshunoslik fanlarining umumiy kategoriyalari sifatida o’rganiladi. Demokratiya asosiy inson erkinligini qonunlar orqali kafolatlaydi. Demak, demokratiyaning o’zi ochiq muhokama, ijtimoiy ziddiyatlarni ifoda etish va bartaraf qilish usuli sifatida, fuqarolik va siyosiy huquqlar deklaratsiyalarida qayd qilingan erkinliklarsiz mavjud bo’la olmaydi. Bu erda so’z erkinligi va o’z fikrini erkin ifodalash huquqi, erkin uyushmalar tuzish huquqi, hayot tarzini o’zgartirish erkinligi va shaxsning xavfsizlikka bo’lgan huquqi to’g’risida ketmoqda. Ushbu huquqlar demokratiyaning asl mohiyatini tashkil qilgani bois, ular himoya qilinishi kerak. Hozirgi davr ijtimoiy-siyosiy fanlarida «inson» deganda Erda yashayotgan mavjudot turlaridan biri tushuniladi. Inson alohida olingan tur (Homo sapiens) vakilini ifodalovchi umumiy tushunchadir. Inson, umuman zotning yig’iq obrazi sifatida bioijtimoiy mavjudot bo’lib, u bir vaqtning o’zida ham tabiatga, ham ijtimoiy hayotga mansubdir. Individ - inson zotining alohida olingan nusxasi, uning vakillaridan biri. Shaxs esa u yoki bu inson sifatida namoyon bo’lib, u ma’lum va betakror individuallikka ega bo’ladi. Individning jamiyatga kirish jarayonlari uning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishish natajasida individning jamiyatdagi qadriyatlar va me’yorlarni o’zlashtirib borishi uchun zamin yaratiladi. Bu jihatdan yondashganda, u ijtimoiy ta’sir ob’ektidir. Shuningdek, individ ijtimoiylashuv oqibatida jamiyatdagi turli munosabatlarda faollashadi va bunda u ijtimoiy munosabatlar sub’ekti sifatida harakatlanuvchi shaxsga sub’ektga, kuchga aylanadi. Insonning paydo bo’lishi, uning jamiyatdagi o’rni va mohiyati doimo ijtimoiy fanlarning muhim va bahstalab sohalaridan biri bo’lib keldi. Aristotelning ta’kidlashicha, «inson - tabiatan (mohiyatan) ijtimoiy» 1 ekanligini ta’kidlash bilan birga, «umumiy ma’noda kimda-kim hokimiyat yuritish va bo’ysunishga taalluqli bo’lsa, o’sha fuqarodir; har bir davlat tuzumida fuqaroning mohiyati o’zgaradi. Davlat tuzumining eng yaxshi turida kimda-kim ma’naviy qadriyatlar talablariga mos hayotni nazarda tutgan holda bo’ysunish va hokimiyat yuritishni xohlasa va unga qobil bo’lsa, ana o’sha fuqarodir» 2 . Insonning mohiyatini dastlabki o’rgangan olimlardan biri Xitoydagi Konfutsiy va uning izdoshlari edi. Eramizdan ilgari 298-238 yillarda yashagan Konfutsiyning izdoshi bo’lgan olim Sen-tszi shunday deb yozgan edi:«Tug’ma xususiyatlar - bu samoviy munosabatlar hosilidir. Ularga ta’lim yoki odamning o’zini yaratuvchilik ijodi vositasida erishib bo’lmaydi. Inson yovuz tabiatga ega. Insondagi ezgulik manfaatlar uchun orttirilgan fazilatdir. Hozirgi inson tug’ilishidan boshlab foyda olishga intiladi. Bu shunga olib keladiki, kishilar o’zaro raqobatlashadilar va bir- birlariga yon bermaydilar. Shuning uchun ham tarbiya yo’li bilan inson tabiatini o’zgartirish, yaratilgan qoidalar asosida ta’lim berib, ularni adolatlilikka va mas’uliyatlikka o’rgatish lozim» 1 . Ko’rinib turibdiki, insonni jamiyatga uyushishi yoki uning jamiyat a’zosiga aylanishi va faollashuvi uchun u ma’lum darajada tashqi ta’sirga va hayotdagi ijtimoiylashuvga ehtiyoj sezadi. Insonning muhim xususiyatlaridan biri - uning ijtimoiy mavjudot ekanligidir. Inson o’zining ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida o’zi kabi insonlar bilan birlashishga intiladi. Insonning ijtimoiylashuvi sun’iy xarakter kasb etib, u shaxs sifatida boshqa insonlar o’rtasidagi muhitdagina shakllana oladi. Agar u insoniy munosabatlardan holi bo’lsa, o’zidagi yovuzlik yoki hayvoniy tabiatidan xalos bo’la olmaydi. Insondagi jamiyatga uyushishga intilishning tabiiy tarzda kechishini Abu Nasr Forobiy quyidagicha ifodalaydi:«Har bir inson o’z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi etuklikka erishmoq uchun ko’p narsalarga 1 Аристотель. Соч. в 4-х т. -М.: Мысль,1984,с.63. 2
1 Антология мировой философии. В 4-х т. М.: 1969. Т.1. стр.230-231. muhtoj bo’ladi. U bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi, ularga ega bo’lish uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug’iladi… Shu sababli yashash uchun zarur bo’lgan, kishilarni bir-birlariga etkazib beruvchi va o’zaro yordamlashuvi orqaligina odam o’z tabiati bo’yicha intilgan etuklikka erishuvi mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun holda ularning har biriga yashash va etuklikka erishuv uchun zarur bo’lgan narsalarni etkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko’paydilar va erning aholi yashaydigan qismiga o’rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi» 2 . An’anaviy jamiyatlarda insonning yaratuvchilik ijodiy qobiliyati ancha chegaralandi. Chunki an’anaviy jamiyatlarda mehnatning tabiiy taqsimoti va ixtisoslashuvi adolat printsiplariga asoslanmadi. Shuningdek, bu jamiyatlarda shaxslararo munosabatlarning o’ta tabaqalashuvi, o’zaro harakatlar va munosabatlarni norasmiy muvofiqlashtirilishi, jamiyat a’zolarining bir-biriga tobelik, urug’chilik va qon-qarindoshlik munosabatlari bilan bog’liqligi natijasida shaxs erkinligi ham ta’minlanmadi. Boshqaruvdagi primitiv tizimlar imtiyozsiz jamiyat a’zolarining faolligini pasaytirib, bu holat shaxsning ijodiy faoliyat ko’rsatish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga imkon bermas, natijada o’zaro munosabatlar biqiq tarzda ro’y berar edi. Zamonaviy jamiyatning paydo bo’lishi bilan insonning ijtimoiy va siyosiy munosabatlardagi o’rni yuksalib bordi. Bu jamiyatlarda o’zaro munosabatlarning bir-biriga ta’sir etish darajasi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ro’y berdi. Bu jarayonlarning sekinlik bilan yuksak ta’lim va tajribaga, shuningdek, yuqori kasbiy malakaga asoslanishi, ijtimoiy munosabatlarning qonunlar, me’yorlar, shartnomalar asosida muvofiqlashtirishning rasmiy tizimini yaratilishi zamonaviy jamiyatlarni xalqchil bo’lishiga zamin yaratdi. Dinni davlat va boshqaruvdan ajratilishi, ijtimoiy institutlarning ko’payishi va rivojlanishi kabi omillar natijasida insonlararo munosabatlar yuksalib, siyosiy institutlarni nazorat etish, inson huquq va erkinliklarini himoya etish, jamiyatda tenglik o’rnatish imkoniyatlari paydo bo’ldi. 2 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаіри. Т.:А.Кодирий номидаги «Мерос» нашриёти, 1993, 186-бет. XX asrga kelib eng takomillashgan va zamonaviy kishilik birliklarini fuqarolik jamiyati, deb atash rusumga kirdi. Fuqaro huquqlarini ta’minlashda insonning tabiiy huquqlarini e’tiborga olish muhim ahamiyatga egadir. Qadimgi antik faylasuflar talqinicha, tabiiy huquq tabiatiga bog’liq holda insonlar tug’ilishlaridanoq bir xildirlar. Ijtimoiy shartnomalar asosida qonun va davlat paydo bo’ldi. Aristotelning fikricha, insonni tug’ilishidayoq paydo bo’lgan xususiy mulkka bo’lgan tabiiy huquqi insonning tabiati va uning dastlabki o’zini o’zi sevishiga asoslanadi. Qolaversa, ana shu tabiiy huquqni ta’minlashga intilish, xususiy mulk jozibasi, uni saqlash va ko’paytirish manfaatlari insonni jamiyatda tezlik bilan ijtimoiylashuviga va faollashuviga olib keladi. Tor ma’noda inson huquqlari tushunchasiga faqat davlat himoya qiladigan va kafolat beradigan huquqlar kirib, xozirgi davrda ularni konstitutsion-huquqiy asoslar yoki va davlat chegaralari bilan cheklab qo’yish oson vazifa emas. Bu huquqlarga barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, yashash va jismoniy daxlsizlik huquqi, inson qadr-qimmatini hurmat qilish, o’zboshimchalik va noqonuniy ushlash yoki qamash, vijdon va din erkinligi, ota-onalarning o’z bolalarini tarbiya qilish huquklari, zulmkorlarga qarshilik qilish huquqi va boshqalar kiradi. Keng ma’nodagi inson huquqlari esa o’zida shaxs erkinligi va huquqlarining keng majmuasi va turlarini ifodalaydi. Barcha inson huquqlarini negativ va pozitiv yo’nalishlarga bo’lishga doir tasniflash keng tarqalgan. Mazkur huquqlarni bu kabi bo’linishi erkinlikni negativ va pozitiv jihatlarini ifodalashga asoslanadi. Ma’lumki, erkinlikning negativ ahamiyati nuqtai nazariga binoan shaxsga nisbatan majburlash va cheklashlarning yo’qligi tushuniladi. Pozitiv nuqtai nazardan esa tanlash erkinligi, asosan, insonning o’z maqsadlariga erishish qobiliyati, uning individual rivojlanishi va umuman, uning qobiliyatlarini paydo bo’lishi tushuniladi. Erkinliklarning mazkur bo’linishidan kelib chiqib, negativ huquqlar deganda, davlat va boshqa insonlarning individga nisbatan u yoki bu harakatlardan o’zini tiyib turishi tushuniladi. Bu huquqlar shaxsni noxush ta’sirlardan, uning erkinligini buzishi mumkin bo’lgan aralashish yoki cheklashlardan himoya qiladi. Bu huquqlar asos bo’luvchi, muhim va mutlaq huquqlar sirasiga kiradi. Mazkur huquqlarni ta’minlash davlat resurslari yoki mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish darajalariga bog’liq emas. Negativ huquqlar esa shaxs erkinligining asosidir. Negativ huquqlardan farqli o’laroq, pozitiv huquqlar fuqaroga uni u yoki bu ne’matlar bilan ta’minlash, uning ma’lum harakatlarini amalga oshirishi uchun davlat, shaxslar va tashkilotlar majburiyatlarini ifodalaydi. Bu - masalan, ijtimoiy yordam olish, ta’lim olish, sog’liqni saqlashni himoya qilish, munosib yashash darajasini ta’minlanishi huquqlari kabilardir. Insonning fuqarolik (shaxsiy), siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari amalga oshish yo’nalishlaridan kelib chiqib, negativ va pozitiv huquqlar sohalariga bo’linadilar. Ularning ichida fuqarolik huquqlari insonning tabiiy, asos bo’luvchi va ajralmas negativ huquqlari doirasiga kiradi. Mustaqillik davrida O’zbekiston jamiyatida inson huquqlarini himoya qilish va ularni ta’minlashning huquqiy asoslari rivojlangan mamlakatlar tajribasi va milliy qadriyatlar talablari darajasida shakllandi. Shuningdek, Konstitutsiya va qonunlar inson huquklari va erkinliklarini ta’minlashning fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat talablari darajasidagi mezonlari va me’yorlarini yarata oldi. Konstitutsiyaning 24- moddasidagi «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og’ir jinoyatdir», 25-moddasidagi «Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin emas», 27-moddasidagi «Har kim o’z sha’ni va obro’siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o’tkazishi yoki uni ko’zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so’zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas», 29-moddasidagi “Har kim fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega...”, 32-moddasidagi “O’zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o’z-o’zini boshqarish, referendumlar o’tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish yo’li bilan amalga oshiriladi”, 36- moddasidagi «Har bir shaxs mulkdor bo’lishga haqli. Bankka qo’yilgan omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi», 43-moddasidagi “Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi” 1 kabi fuqarolik jamiyati qurishning demokratik qadriyatlari va tamoyillari shakllanishini ta’minlaydigan qonun va qoidalarning kiritilishi O’zbekistonda demokratik jamiyat barpo etishning kelajak istikbollarini belgilab berdi. Fuqaro erkinligini ta’minlash uning burchlari bilan mustahkam bog’langandagina, real voqelikka aylanishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda fuqaro burchlariga qonunlarga amal qilish, boshqa shaxslar huquq va erkinliklarini hurmat qilish, soliqlarni to’lash, harbiy majburiyat, tabiat, atrof-muxit, tarixiy yodgorliklarni asrash kabilar kiradi. Ba’zi mamlakatlarda esa davlat hokimiyati organlariga saylovlarda ovoz berish ham muhim fuqarolik burchlaridan biri hisoblanadi. Demokratik jamiyat qurish tajribalari ko’rsatdiki, qaysi bir jamiyatda mansabi, irqi, jinsi va boshqa ijtimoiy darajasi qanday bo’lishidan qat’iy nazar, fuqarolar konstitutsiya va qonunlar bilan mustahkamlab qo’yilgan o’z burchlarini amalda bajarganlaridagina, o’zlari uchun tegishli bo’lgan erkinliklari va huquqlaridan foydalana olishlari mumkin. Aks holda, bu demokratik qadriyatlar qo’pol ravishda buzilib kelgan. Shuning uchun ham O’zbekiston Konstitutsiyasining IX bobidagi 6 ta modda maxsus ravishda fuqarolarning burchlarini mustahkamlab qo’ygan. Xususan, Konstitutsiyaning 48- moddasi quyidagicha ifodalanadi: «Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar». Demokratik jamiyat barpo etishda fuqarolarning ijtimoiy jarayonlarda faol ishtirok etishi eng muhim omillardan biridir. Bu haqda mamlakat Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrni bildiradi: “Hokimiyat tuzilmalarining demokratik mazmuni ko’p jihatdan davlatni boshqarishda fuqarolarning ishtirok etish masalasi qanchalik hal qilinganligi bilan belgilanishi ma’lum. O’zbekistonda ushbu huquqning amal qilishi uchun qonun asoslari yaratilgan. Biroq hali jamiyat va fuqarolar davlatni 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон, 2000, 10-14-бетлар. boshqarishda ishtirok etish, o’zlari qanday boshqarilayotganligi haqida ma’lumot olish huquqini anglay boshlashiga va bu huquqdan foydalana oladigan bo’lishlariga erishish kerak. Shunday sharoitdagina davlat va uning institutlari, mansabdor shaxslar jamiyat va fuqaro oldidagi o’z mas’uliyatlarini his qiladilar. Buning uchun fuqarolarning siyosiy faolligini oshirish zarur. Barqaror, mustahkam tizimlarda, agar fuqarolarning siyosiy manfaatlarini ro’yobga chiqarish uchun hamma huquqiy, demokratik shart-sharoitlar yaratilgan bo’lsa, aholining o’zi ixtiyoriy ravishda, professional asosda mamlakatning siyosiy hayotida tobora keng ishtirok etadi”. Mustaqillik davrida yoshchlarning ijtimoiy faolligini oshirishga ham muhim e’tibor berildi. Mamlakatda O’zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy harakati jamiyatning barcha yo’nalishlarida keng faoliyat olib bormoqda. Harakat faoliyatining asosiy maqsadi - yoshlarni birlashtirish, sog’lom turmush talablari asosida tarbiyalash, ularning manfaatlarini himoya qilish, yosh yigit-qizlarning o’z aql-zakovati, kuch-g’ayratini to’la namoyon etishi, jamiyatda munosib o’rin egallashlari uchun shart-sharoit yaratib berishdan iborat, deb belgilangan. Harakatga Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi yo’lida mehnat qilish va kurashishni o’zi uchun hayotiy e’tiqod deb biladigan, o’qishda, mehnatda, harbiy xizmatda, jamoatchilik ishlarida boshqalarga o’rnak bo’ladigan o’n to’rt yoshdan yigirma sakkiz yoshgacha bo’lgan O’zbekiston yoshlari a’zo bo’lishi mumkin. Harakatning viloyat, shahar va tuman bo’limlari, maktablar, litsey hamda kollejlar, oliy o’quv yurtlari, mehnat jamoalari, harbiy qismlarda bo’lim va boshlang’ich tashkilotlari faoliyat olib boradi. Mamlakatda 14 yoshdan 28 yoshgacha bo’lgan yoshlarning soni 7 milliondan ortiqroqni tashkil etadi. Hozirgi davrda harakatning boshlang’ich tashkilotlari soni 20 mingdan ortiqroqni tashkil etib, ular 4 milliondan ortiqroq yoshlarni birlashtiradi. Shuningdek, harakat tarkibida uning homiyligi asosida ishlaydigan 7 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan o’quvchilarni birlashtirgan Bolalar tashkiloti o’z faoliyatini tarbiyaning o’ziga xos yondashuv va usullaridan foydalangan holda, bolalar dunyoqarashiga vatanparvarlik, ijtimoiy tadbirlarda faol ishtirok etish, o’zini o’zi boshqarishni o’rganishni singdirish kabi yo’nalishlarga qaratgan. Ijtimoiy-siyosiy faollikni oshirishda saylovlar muhim o’rin tutadi. Unda avvalo, saylovchilarning ixtiyoriy bergan ovozlariga binoan siyosiy institutlar legiòèmligi oshadi. Qolaversa, saylovlarda jamiyatdagi turli xil guruhlarning tinch raqobatdoshligi kutilganligi sababli ham saylash jarayonlari siyosiy ziddiyatlarni hal etishga olib keladi. Shuningdek, saylovlar aholi siyosiy manfaatlarini ifoda etuvchi siyosiy partiyalar, boshqa siyosiy tashkilotlarning faol harakatlari tufayli turli ekstremistik harakatlarni cheklab turadi. Shu bilan birga saylovlar fuqarolaðning ijtimoiy-siyosiy ijtimoiylashuviga ko’maklashadi. Saylovlardagi turli kampaniyalar, ularni ommaviy axborot vositalarida yoritish kabi tadbirlar saylovchilar siyosiy va huquqiy madaniyatlarini yuksaltiradi. Shuningdek, saylovlar fuqarolarning siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etishiga qulay imkoniyatlar yaratadi. Mamlakatda o’tkazilgan saylovlarni tahlil etish ko’rsatdiki, fuqarolarning ijtimoiy- siyosiy faolligi yildan-yilga o’sib bormoqda. Mamlakat fuqarolari hozir mamlakatda amalga oshirilayotgan siyosiy jarayonlar va islohotlarga nisbatan befarq emaslar. Ayniqsa, fuqarolarning o’z manfaatlarini ijtimoiy faollik va guruhiy nodavlat tashkilotlar vositasida ifoda etish, ularni qondirishga intilishlari rivojlanib bormoqda. Lekin, shu bilan birga, fuqarolarning qarorlar qabul qilishdagi faolligini oshirish uchun ular dunyoqarashida demokratik tamoyillar asosidagi siyosiy va huquqiy ongni singdirish ehtiyojlari sezilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri, iqtisodiy va siyosiy hayotni erkinlashtirishdir. O’z-o’zidan ravshanki, siyosiy tuzum to’la-to’kis amal qilishini va uning yanada erkinlashuvini ta’minlash uchun uni tashkil etuvchi hamma tuzilmalar, ya’ni mavjud sub’ektlar - shaxs, siyosiy institutlar, aholining ijtimoiy guruhlari hamda qatlamlari va xokazolar to’laqonli faoliyat ko’rsatishiga erishish zarur”. Xulosa qilib aytganda, insoniyat borliqni va ijtimoiy hayotda erkinlikni ifodalashning huquqdan tashqari boshqa biron-bir shaklini hozirgacha kashf etmagan. Bu mantiqan ham, amalda ham mumkin emas. Odamlar o’z tengligi darajasida erkindirlar va erkinligi darajasida tengdirlar. |