O’quv materiallari ( ma’ruzalar t o’plami )
-mavzu.Oila – demokratik jamiyat qurishning asosiy bo’g’ini
Yüklə 0,89 Mb.
|
|
10-mavzu.Oila – demokratik jamiyat qurishning asosiy bo’g’ini
Reja. 1.Demokratik jamiyat shakllanishida oilaning roli. 2.Mustaqillik yillarida oilaga bo’lgan munosabatning kuchayishi. 3.Fuqarolik jamiyatida oilaning takomillashuvi. Sunggi yillarda iqtisodiyotda globallashuv jarayonlarining faollashuvi, ma’naviyat va axloqiy tarbiyada g’arb ma’naviyatiga xos bo’lgan individualizmning kuchayishi hayotimizning barcha jabhalariga va ayniqsa oila muhitiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Darhaqiqat, oila barcha islohotlar, o’zgarishlar, tanazzul va taraqqiyotlarning ibtidosi va intihosi hisoblanadi. Mamlakatimizning ertangi porloq istiqbolini ta’minlashda boshqa ijtimoiy institutlar bilan bir qatorda oila omiliga ham katta e’tibor qaratilayotganligi barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlarning mantig’i ham shundan iboratdir. Shunday ekan, oila muhitida mamlakatimizning umumiy rivojlanishiga munosib hissa qo’sha olishga qobil va tayyor shaxslarni shakllantirish uchun birinchi galda nimalar qilishimiz lozim va qaysi jihatlarni rivojlantirishimiz uchun jiddiy e’tiborni qaratishimiz zarur? Dastavval, o’sib kelayotgan yosh avlod ongi, shuuri, ma’naviyatida Vatan tuyg’usini mustahkam qaror toptirish ishi xalqimiz uchun taqdirilomon vazifa sanaladi. Negaki, qadim-qadimdan oila - muqaddas Vatan sanalgan. Zero, oilaga sadoqat, ota-onaga oqibat, aka- ukalarga mehrlilik vatan tuyg’usining debochalaridir. Oilaga samimiy sadoqat bo’lmagan joyda, farzandlar oldida ota-ona hurmati yo’q. Bunday holatda na qarindoshlarga, na mahallaga va na vatanga muhabbat tarkib topadi. Shu boisdan ham Prezidentimiz I.A.Karimov “oilaga e’tiborimizni tubdan o’zgartirish, oilalarni avvalo ijtimoiy jihatdan himoyalash, e’zozlash, qo’llab quvvatlash- bugungi kunimiz uchun va ertangi istiqbolimiz uchun naqadar muhim va dolzarb ekanligini yaxshi tushunishimiz va anglashimiz darkor” 16 , deya alohida qayd etganliklari bejiz emas. Oila omilining mustahkamlanishi bir tomondan, oilaga davlat va jamiyat e’tiborining kuchayishiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi jihatdan, oilaning sub’ektiv, ya’ni, ichki imkoniyatlarini to’laroq yuzaga chiqazish bilan bog’liqdir. Oilaning ichki imkoniyatlari deganda oila tarkibi, oila a’zolarining ijtimoiy mo’ljallari, o’z oldilariga qo’yayotgan maqsadlari, farzandlar tarbiyasi, ta’lim, shaxsning individual taraqqiyoti, axloqiy tarbiya, mehr, sadoqat, sabr, muhabbat omillarining oila muhitida amal qilishi tushuniladi. 16 1998 йил – Оила йили, -Т.: Ўзбекистон, 10-бет Dastavval, oila tarkibi va farovonligi masalasiga to’xtalsak. BMTning YuNISEF tashkiloti tomonidan o’rganilgan holatlar natijasiga ko’ra, O’zbekiston aholisining yarmidan ko’prog’i, ya’ni 11 millioni 18 yoshgacha bo’lganlarni tashkil etib, har bir oila boquvchisi o’zi bilan o’rtacha 5,2 kishini boqish mas’uliyatini zimmasiga olib yashaydi. Taqqoslash uchun mamlakatimizga aholi nufuzi bo’yicha birmuncha yaqinroq bo’lgan Ruminiya yoki Polshani misol qilib olsak, bu davlatlarda har bir boquvchi zimmasiga 0,5 bolani boqib, o’stirish to’g’ri kelmoqda. Polshaning 35 million aholisining 22 millioni, Ruminiyaning 23 million aholisidan 16 millioni moddiy, yoki nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida mashg’ul bo’lib kelayotgan bo’lsalar, O’zbekistonning 25 million aholisidan 5 millionga yaqini ishlab chiqarish, boshqaruv tijorat, maorif, tibbiyot singari sohalarda faoliyat yuritmoqdalar. Tabiiiyki, bunday holat vaqtincha muayyan iqtisodiy qiyinchiliklar tug’dirsa-da, har o’tgan yil moddiy va nomoddiy ishlab chiqirishga millionlab yangi ishchi kuchlarining kelib qo’shilishiga va pirovard natijada mamlakatimizning umumiy salohiyati darajasini uzluksiz ravishda oshuviga olib keladi. Bil’aks, istiqlol sharofati bilan ma’naviy tiklanish jarayonlari dadil kechayotgan mamlakatimizda oila instituti ijtimoiy hayotda tobora mustahkamroq o’rin egallab bormoqda. Bu borada yurtboshimiz I.A.Karimov asoslab bergan oila omilini mustahkamlash kontsepsiyasi e’tiborga sazovordir. “Oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf- odatlarimizni saqlaydigan, kelajak nasllar qanday inson bo’lib etishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’idir” 17 . Oila mustaqil ijtimoiy institut bo’lib shakllanganidan to istiqlol davrigacha ko’p qirrali va murakkab yo’lni bosib o’tdi. Har bir tarixiy davrda oila a’zolarining o’zaro munosabatlari xilma-xil mazmun bilan boyib bordi hamda oila davrning chigalli sinovlaridan omon o’tib, jamiyatning negizi sifatidagi xususiyatini saqlab qoldi. Oilaning jamiyatdagi muhim ijtimoiy institut sifatidagi o’rni xususida mutafakkirlarimiz ibratli nuqtai-nazarlar bayon etishgan. Xususan bu borada, ya’ni oila va oilaviy tarbiyaga oid fikrlar Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Mineralogiya”, “Geodeziya”, “Hindiston”, “O’tgan avlodlar obidalari”, Abu Ali ibn Sinoning “Axloq”, “Axloq fani”, “Oila xo’jaligi”, Alisher Navoiyning “Hayrat-ul abror” va “Mahbub-ul qulub” asarlarida o’z ifodasini topgan. Ayniqsa XX asr boshlaridagi milliy ozodlik kurashchilari bo’lgan jadidlar oila instituti orqali jamiyatni isloh qilish uchun astoydil kirishganlar. Oilaning huquqiy asoslari mamlakatimiz Konstitutsiyasining 66-bandida “voyaga etgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majburdilar”, deb maxsus qayd etiladi. Shu o’rinda qayd etish joizki, dunyo konstitutsiyalarining birortasida ham bunday mazmundagi huquqiy modda alohida ajratib ko’rsatilmagan bo’lib, masalaning bu tarzda, qo’yilishi O’zbekistonda ota-ona va farzand munosabatlari umumdavlat darajasidagi favqulodda muhim masala ekanligidan dalolatdir. Jadidlar harakatining yirik nazariyotchisi professor A.Fitrat o’zi yashagan davr hayotning barcha sohalarida chuqur inqirozga yuz tutganligi tufayli u xonliklarning ayanchli ahvoli, ularning umumjahon jarayonlaridan ancha orqada qolganligi, ma’naviy qashshoqlanish yuz berganligi haqida kuyinib yozadi. Bu tasodifiy emas edi. Negaki o’tgan asrning boshida, ya’ni A.Fitrat yashagan davrda sharq oilalariga g’arb turmush tarzi singdirila boshlagan edi. U o’zining “Oila yoki oilani boshqarish tartiblari” asarida oila asosini to’g’ri qurish, oilada yosh avlodga jismoniy, aqliy va axloqiy tarbiya berish orqali mana shu turg’unlikdan qutilish, jamiyatni isloh qilish mumkinligini bayon qilgan. “Millat taqdiri mana shu millat vakillari yashagan oilaning holatiga bog’liqdir... Qaerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, malakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo’ladi” 18 , deb yozadi u mazkur asarda. 17
18
Fitrat o’z fikrini davom ettirib, “Agar bir mamlakat aholisi axloqsizlik va johillik bilan oilaviy munosabatlarni zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo’l qo’ysa, shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi” 19 , deb yozadi. Muallif oilaviy hayot o’z qonun va qoidalariga ega ekanligini, bu qonunlarga rioya qilish orqaligina odamlarni jaholatdan qutqarish mumkinligini bayon etadi. Oila institutining barqarorligi jamiyatning barcha sohalariga o’z ta’sirini o’tkazadi G’arb olimlari tadqiqotlarida oilaning inqirozi xususidagi nuqtai-nazarlar keng bayon etilmoqda. Xususan, 1859 yilda “Boston Kuaterli Revyu” jurnali shunday deb yozgan edi: “Eski ma’nodagi oila hayotimizdan yo’qolmoqda va bu nafaqat institutlarimizning erkin xarakteriga xavf ostida qoldiradi”. Bunday fikrlar ko’pgina G’arb mamlakatlari bo’ylab aks-sado berib o’tdi. 1980 yilda Britaniyada konservatorlar partiyasi oila tushunchasini siyosiy jihatdan muhokama qildi. 1986 yilda Angliyada bosh vazir lavozimida ishlagan Margaret Tetcher konservatorlar partiyasi konferentsiyasida: “Bizning siyosatimiz oiladan, uning erkinligidan va uning xotirjamligidan boshlanadi” 20 dedi. Boshqa tomondan, oilaning tanqidchilari oila institutining tushkunligini va hatto bora-bora yo’qolib ketishini bashorat qiladilar. Oilaning yo’qolishi to’g’risida hali asoslanmagan holda shunchalik ko’p gapirildiki, bunday umumiy mulohazalarga tanqidiy yondoshish lozim. 21 Tabiiyki, oila instituti bugungi kunda fundamental o’zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Ammo, G’arb dunyosida yuz berayotgan ijtimoiy o’zgarishlarni o’z holicha Sharq olamiga, xususan O’zbekiston turmush tarziga aynan ko’chirib talqin etish to’g’ri emasdir. Oila millat sharafini yuqori martabaga ko’taradigan mehr-muruvvat va madaniyat o’chog’i ham hisoblanadi. Mohiyat e’tiboriga ko’ra esa, oila ikki jinsga mansub insonlarning ya’ni, erkak va ayolning o’zaro hamjihatlikda yashay boshlashi, muhabbati, bir- birlarini anglagan holda turmush kechirishi va ko’payish istagining, jamiyatni to’ldirish, avlodlarni muntazam yangilab turish, eng muhimi, “uni ham iqtisodiy, ham ma’naviy – axloqiy jihatdan mukammallashtirish yo’lida birgalikda qiladigan harakatining hosilasidir”. 22 Oilaning mustahkamligi jamiyat va davlat barqarorligi bilan mantiqiy uyg’un hodisa sanaladi. Xalqimizning murakkab tarixiy-madaniy tajribasi mobaynida yuz bergan voqea-hodisalar mohiyatini jamiyatning ilk bo’g’ini bo’lgan oiladan izlash tendentsiyasini ko’plab mutafakkirlarimiz asarlarida uchratamiz. Millatimiz boshiga tushgan ko’pgina achchiq qismatlar dastavval oila tarbiyasidagi kamchiliklar okibati ekanini ma’rifat ahillari yaxshi anglashgan. Bundan xalos bo’lishda oila tarbiyasi hal kiluvchi ahamiyat kasb etadi, deb umid qilishgan. Fitratning “Oila yoki oilani boshqarish tartiblari” asarida bu haqda ibratli mulohazalar ilgari suriladi. “Har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog’liq, Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|