O’quv materiallari ( ma’ruzalar t o’plami )
– mavzu. Jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish va demokratlashtirish
Yüklə 0,89 Mb.
|
|
9– mavzu. Jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish va demokratlashtirish.
REJA: 1.Jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish va uning mohiyati. 2.Jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirish taraqqiyot omili. 3.O’zbekistonda iqtisodiy hayotni erkinlashtirish va uning xususiyatlari. Iqtisodiy hayot kishilik jamiyati hayotining muhim sohalaridan biri bo’lib, inson rivojlanishi manbaini tashkil qiladi. Unda insonlar o’zlarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida tirikchilik ne’matlarini va vositalarini ishlab chiqaradilar. Shuningdek, ular taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishga qaratilgan faoliyatlarida o’zaro iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar. Iqtisodiy hayot kishilarning ijtimoiy, madaniy, siyosiy hayot sohalarining moddiy asosini tashkil etadi va ularning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Ayni paytda, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va davlat tizimi iqtisodiyotga jiddiy ta’sir etadi. Sobiq totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida iqtisodiy hayot soxta siyosat, mafkuraviy maqsadlarga bo’ysundirilgan edi. Mafkura iqtisodiyotdan ustun bo’lib, uning rivojlanish yo’nalishlarini belgilab berardi. Bu tuzumning iqtisodiy negizini davlat va kolxoz- kooperativ mulk shakllaridan iborat umumxalq mulki deb atalmish, egasiz mulk tashkil etardi. Davlat asosiy ishlab chiqarish fondlarining 90 foizdan ortig’iga ega bo’lib, iqtisodiyotda yakka hokimlikni o’rnatgan edi. Buning oqibatida davlat iqtisodiyotni, iqtisodiy hayotni bir markazdan ma’muriy-buyruqbozlik asosida boshqarib, nimani, ya’ni qanday mahsulot va xizmatlarni qancha miqdorda, qanday texnologiyadan foydalanib, kimlar uchun ishlab chiqarishni rejalashtirib, belgilab berar edi. Jamiyat a’zolari ijtimoiy mulkka egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish mulkdorlik huquqidan mahrum edilar. Tadbirkorlik, biznes bilan shug’ullanish qonun bilan man etilgan edi. Bunday faoliyat bilan shug’ullanganlar chayqovchi, yot unsur sifatida jinoiy javobgarlikka tortilar edilar. Kishilarning mulkdan, uning natijalarini tasarruf etishdan begonalashganliklari tufayli, mehnat motivatsiyasi va ijtimoiy adolat tamoyillari buzilgan edi. Pirovard natijada sobiq ittifoq chuqur tanazzulga uchrab, tarqab ketdi. Ma’lumki, shaxsning mulkdor bo’lish, erkin kasb tanlashi, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash, o’zi istagan iqtisodiy faoliyat turi bilan erkin shug’ullanish hamda shunga muvofiq cheklanmagan daromad olish va yaxshi yashash imkoniyatlariga ega bo’lish kabi demokratik ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini amalga oshirishni faqat ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotigina ta’minlashga qodirdir. Mustaqillikka erishgan O’zbekiston, xalq turmush farovonligini, iqtisodiy faoliyat tadbirkorlik erkinliklarini, eng muhimi, mulkdor bo’lish imkoniyatlarini ta’minlaydigan ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan insonparvar demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etish maqsadida tub islohotlarni amalga oshirmoqda. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining ting huquqligini va huquqiy jihatdan bab- baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi» 1 deb belgilab qo’yilgan. Ushbu islohotlarning asosiy maqsadi haqida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov: «Biz tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga kirishar ekanmiz, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish quruq maqsad emas, degan aniq-ravshan xulosaga kelganmiz. Barcha islohotlarning-iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat» 1 , - deb ta’kidlagan. Erkin ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi iqtisodiy plyuralizm bo’lib, demokratiyaning umumbashariy tamoyili hisoblanadi. Iqtisodiy plyuralizm tushunchasi mulk shakllari va xo’jalik yuritish usullarining xilma-xil bo’lishida o’z ifodasini topadi. Shu boisdan ham ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti o’z mohiyatiga ko’ra ko’p ukladli poliiqtisodiyot bo’lib, unda turli mulk shakllari va xo’jalik ukladlarining teng huquqligi, muvozanatda bo’lishi hamda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi ta’minlanadi. O’zbekistonda shakllanayotgan xususiy mulk ikki turdan iborat bo’ladi: birinchisi, yakka tartibda faoliyat yurituvchi yakka tartibda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning, dehqon va fermerlarning xususiy mulki, ikkinchisi, ularning shirkat xo’jaliklaridagi paylari, aktsiyadorlik jamiyatlaridagi aktsiyalari, uyushmalardagi ulushlaridan iborat korporativ xususiy mulk. Yakka va korporativ (ulushli) xususiy mulk egalari mulkdor 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон, 2003. 11-бет. 1
hisoblanib, ularning mulkka bo’lgan huquqlari, dahlsizligi davlat tomonidan himoyalandi. O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolik kodeksida» «mulk huquqi shaxsning o’ziga qarashli mol- mulkka o’z xohishi bilan va o’z manfaatlarini ko’zlab egalik qilishi, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o’zining mulk huquqini, kim tomonidan bo’lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilishi huquqidan iboratdir. Mulk huquqi muddatsizdir» 1 . O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida esa mulkdor huquqining daxlsizligi bilan birga, uning mas’uliyati ham belgilab berilgan. Xususan, unda «mulkdor mulkiga o’z xohishiga egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar etkazmasligi fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart» 2 , deb ta’kidlangan. Xususiy mulk miqyoslarining kengayib borishiga olib keladi. Tadbirkorlik erkinligi ayrim shaxslar va ularning uyushmalari, guruhlarining foyda, daromad olish maqsadida ma’lum sohada xo’jalik, iqtisodiy faoliyat yuritish erkinligini bildiradi. Bu shuningdek, u yoki bu tarmoqqa tadbirkorlarning o’z xohishlariga ko’ra kirishini va undan chiqishini ham anglatadi. Tanlash erkinligi iste’molchilar huquqlari va manfaatlarining ustunligini, ularning o’z xohishi, istaklari, didi, daromadiga mos tovar va xizmatlarni tanlash erkinligiga ega ekanliklarini ifodalaydi. Buning uchun birinchidan, tovar xizmatlar hamda resurs bozorlari ham qimmat, ham arzon, bir- birlarining o’rnini bosuvchi va to’ldiruvchi tovarlar bilan to’lgan bo’lishi, ikkinchidan, davlat iste’molchilarni ularning hayoti va salomatligiga ziyon va zarar etkazuvchi tovarlardan himoya qiladi. Shu maqsadlarda O’zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonuni amalga oshirilmoqda. Unga binoan iste’molchilar tovar (ish, xizmat) va ularni ishlab chiqaruvchi (bajaruvchi)lar haqida to’g’ri va to’liq ma’lumot olish, tovarlarni erkin tanlash huquqiga egadirlar. Tovar, ish, xizmat iste’molchining hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfli nuqsonga ega bo’lgani hamda ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining g’ayriqonuniy harakati tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma’naviy zararning to’liq hajmda qoplanishi ta’minlanadi. Tovarning nuqsonlari bo’yicha iste’molchining talablari u kassa yoki tovar chekini kafolat muddati belgilangan tovarlar bo’yicha esa tegishlicha rasmiylashtirilgan texnik pasport yoki uning o’rnini bosuvchi boshqa hujjatni taqdim etgan taqdirda ko’riladi. Bunday tovarlar boshqa nuqsonsiz tovarlarga almashtirilib beriladi yoki zararning o’rni pul bilan qoplanadi. Iste’molchi huquqlarining himoya qilinishi, uning tanlash erkinligini ta’minlanishi demokratik iqtisodiy tamoyilining ro’yobga chiqarilishini anglatadi. Shuning uchun Vazirlar Mahkamasining 2002 yilda qabul qilingan muhim qarorlariga muvofiq respublikaga iste’mol tovarlarini noqonuniy olib kelinishi va sotilishining oldini olish chora-tadbirlarining ko’rilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Kishilar naf, foyda va daromad olish uchun intilib, o’zlarida bor bo’lgan qobiliyatlari va imkoniyatlarini ishga soladilar. Raqobat iqtisodiyot sub’ektlari shaxsiy manfaatlarini ryobga chiqarishning chegarasini belgilaydi. Hech kimning iqtisodiy yakkahokimlik qilishiga yo’l qo’ymaydi. Shuningdek, raqobat ishlab chiqaruvchi va sotuvchilarning iste’molchi, xaridorlar manfaati, didi, xohishini inobatga olishga bir-biridan arzonroq va sifatliroq tovarlar ishlab chiqarish maqsadida yangi texnika va texnologiyadan foydalanishga undaydi. Erkin tadbirkorlik, raqobat va narx tizimiga asoslangan bozor iqtisodiyotida hukumat va davlatning roli cheklangan bo’ladi. Davlat bozor mexanizmining amal qilishiga ko’maklashadi. Buning uchun davlat iqtisodiyot sub’ektlari faoliyatining qonuniy bazasini yaratib, ularning faoliyat, “o’yin” qoidalarini belgilaydi. Aholining turmush darajasining barqaror o’sib borishini, kam ta’minlangan aholi qatlamlarini ijtimoiy himoyalash, boy-kambag’allar o’rtasidagi farqlarning keskinlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida aholi daromadlarini soliqlar, transfert to’lovlari vositasida qayta taqsimlaydi, makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o’sishni ta’minlash maqsadida soliq, byudjet va pul-kredit vositalari orqali iqtisodiyotni tartiblaydi. Davlat bozor 1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.:19, 164-модда. 2
mexanizmi to’la-to’kis bajara olmagan vazifalarni o’z zimmasiga olib, raqobat muhitini saqlaydi, iqtisodiyot sub’ektlarining erkin faoliyatini ta’minlaydi. Hamda jamiyat uchun kerak bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni o’z zimmasiga oladi. Demak, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar insonga munosib turmush sharoitlarini yaratishga, kishining erkin tadbirkorlik va mehnat qilish, tanlash erkinligini hamda mulkdor bo’lishdek muhim demokratik huquqlarini ta’minlashga, iqtisodiy hayotni demokratlashtirishga qaratilgandir. Islom Karimovning «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li», «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat», «O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li», «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida», «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda», «Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz» va boshqa asarlarida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, bozor iqtisodiyotiga o’tishining nazariy asoslari, kontseptsiyasi ishlab chiqilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish kontseptsiyasi uch tarkibiy qismdan iborat: - ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi mohiyatining ta’rifi; - bozor munosabatlarini shakllantirishning muhim tamoyillari; - iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning, tanglikdan chiqib olishning, barqarorlikni va muhim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashning aniq yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ijtimoiy-iqtisodiy islohotlardan ko’zlangan «pirovard maqsadimiz ijtimoiy yo’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo’lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir 1 », - deb belgilab bergan. Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarish, unda demokratiya tamoyillari bo’lgan iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va tanlash erkinligini, erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etish orqali iqtisodiy hayotni erkinlashtirishga yo’naltirilgandir. Iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarish va uni demokratlashtirish, erkin ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti asoslarini yaratish jarayonlari bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida (1991-1994 yy.) ma’muriy-buyruqbozlik tizimining og’ir oqibatlarini yangisi, tanglikka barham berish va iqtisodiyotni barqarorlashtirish hamda respublikaning o’ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish vazifalarini hal qilishga kirishildi. Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichi (1995-1999 yillar)da davlat mulkini dastlabki, kichik xususiylashtirishni tugallash, mulkni haqiqiy egalari qo’liga topshirish, tadbirkorlik faoliyati uchun keng imkoniyatlar berish vazifalari belgilandi. Bu bosqichda sanoat, qurilish va transport sohasidagi, agrasanoat kompleksining go’sht-sut oziq-ovqat va paxta sanoati tarmoqlaridagi o’rta va yirik korxonalar, shuningdek, Toshkent, Buxoro, Samarqand va Xiva shaharlaridagi sayyoxlik komplekslarining xususiylashtirilishi boshlandi. Bu bosqichda ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari yaratildi, ularning aktsiyalarini erkin sotishga chiqarildi hamda keng ko’lamdagi ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozori vujudga keldi. Davlatning aktsiyalardagi ulushi 26 foizdan oshmaydigan qilib qo’yildi. Aktsiyalarning 50 foizdan ko’prog’i aholiga, milliy va xorijiy investorlarga erkin sotiladigan bo’ldi. Ushbu bosqichda ishlab chiqarishning pasayishiga barham berildi. Makroiqtisodiy barqarorlik ta’minlanib, 1996 yildan boshlab iqtisodiy o’sish yo’liga o’tildi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini o’zgartirish ishlarini amalga oshirilishi natijasida respublika yonilg’i-energetika va g’alla mustaqilligiga erishildi. Shuningdek, respublika uchun tamomila yangi bo’lgan avtomobilsozlik sanoati vujudga keltiriddi. Engil va oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, qishloq xo’jaligi 1 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистон, 1998. 179-бет. uchun kichik mexanizatsiya vositalari ishlab chiqarishni ta’minlovchi boshqa istiqbolli tarmoqlar xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari amalga oshirila boshlandi. Ammo shu davrlarda kichik va o’rta tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga davlat va turli nazorat organlarini noo’rin, noqonuniy aralashuvi holatlari ko’paydi. Iqtisodiyotning nodavlat sektorida monopolistik birlashmalar, korxonalar vujudga keldiki, ular ichki iste’mol va ishlab chiqarish vositalari bozorlarida o’z xokimliklarini o’rnatib, narx- navoning ko’tarilishiga sabab bo’ldilar. Ushbu sektordagi aktsiyadorlik jamiyatlarining ustav fondida, aktsiyalarida davlat ulushi katta miqdorda saqlanganligi oqibatida, davlat ishonchli vakillarining ularning faoliyatiga noo’rin aralashishiga imkon yaratar edi. Valyuta tizimi va bozorining davlat tomonidan qattiq nazorat qilinishi esa korxonalar va tadbirkorlarning tashqi bozorlarga erkin chiqish imkoniyatini kamaytirardi. Bozor va ishlab chiqarish infratuzilmalarining rivojlanmaganligi tufayli tadbirkorlar moddiy texnika resurslari, moliyaviy mablag’lar, kreditlar olishda qiyinchilikka uchrar edilar. Ushbu noxush holatlar iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish, tadbirkorlik va iqtisodiy faoliyat erkinliklarini kengaytirish, xususiy mulkdorlar mavqeini yanada ko’tarishni taqozo etib qoldi. “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” asarida iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish vozifasi qo’shdi. Iqtisodiy hayotni erkinlashtirish mamlakat siyosiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jarayonlari bilan uzviy bog’liqdir. Bu borada Prezident I.A.Karimov “O’zbekistondagi islohotlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekanmiz, shuni ta’kidlashni istardimki, hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirish yo’li o’z mohiyat e’tiboriga ko’ra mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o’zgarishlarning asosiy bog’lovchi bo’g’iniga aylandi”, 1 - deb ta’kidlaganlar. Iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish esa demokratik jamiyat qurilishining asosi sifatida uning iqtisodiy negizlarini mustahkamlashni ta’minlaydi. Uning natijasida jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni kafolotlovchi, iqtisodiy rivojlanishni ta’minlovchi amalda o’rta mulkdorlar sinfi shakllanadi. Prezident I.A.Karimov iqtisodiy hayotni yanada erkinlashtirish yuzasidan quyidagi vazifalarni belgilab bergan: Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|