O’quv materiallari ( ma’ruzalar t o’plami )
Yüklə 0,89 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uchinchidan
|
Birinchidan, O’zbekiston agrar mamlakat bo’lib, uning ko’pgina hududlarida ishlab
chiqarishning texnologiyalashuvi endigina oyoqqa turmoqda; Ikkinchidai, mamlakat aholisinnng 65 foizi qishloqda yashaydi. Agrar sohaning yaxshi rivojlanmaganligi aholining bu qismi orasida himoyaga muhtoj oilalarning ko’pligiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ularni ijtimoiy himoyalash vazifasini qo’yadi. Uchinchidan, mamlakat aholisi orasida yoshlar katta salmoqqa ega, bu esa yoshlarni ijtimoiy himoya tiznmi orqali muxofaza qilishni talab etadi. Ijtimoiy adolatning mohiyati har bir shaxs o’z qobiliyati va imkoniyatlarini namoyon qila olnshi uchui to’lnq imkoniyatlar yaratish, bunda ularnnig farovon turmush kechirishlariga erishish jarayonida to’liq namoyon bo’ladi. Kishilarning jamiyatdan olayotgan ulushlari ( i s h xaki, daromadlari, mukofotlari, unvonu mansablari) ularning jamiyat rivojiga qo’shayotgan hissalariga (mehnati, qobiliyati, zakovati, alohida xizmatlari, sarmoyasi va x.k.) mos kelishi shu ma’noda inson rivoji imkoniyatlariga bog’liq. Albatta inson faqat non bilan tirik emas. Inson taraqqiyotini hayot darajasigina emas, hayot sifati ham belgilaydi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, mehnat qiladigan va bo’sh vaqtini o’tkazadigan sohalarda shakllanadi. Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta’sirga ega. Sog’liqni saqlash shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab Prezidentimiz tashabbusi bilan «Sog’lom avlod uchun» umumxalq harakati boshlangam edi. Sog’lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi va o’zining natijalarini bera boshladi. Insonning jamiyatga foyda keltirishi ko’p jihatdan uning hayoti qanday ta’minlanganligiga bog’lik. Dastavval. har bir oila o’z turar joyiga ega bo’lishi kerak. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, qishloq joylarni gazlashtirish kabi murakkab muammolarning hal qilib borilishi ham insonga munosib hayotni ta’minlashga qaratilgandir. Narxlarni erkinlashtirish, savdo tizimi va maishiy xizmat sohasining bir mar omda xususiylashtirib borilishi ham inson manfaatlariga zid kelmaydigan tarzda amalga oshirilishi lozim. Istemol mollarining ko’pini o’zimizda etishtirishni ta’minlash uchun mahalliy ishbilarmonlarga har tomonlama yordam ko’rsatish, yangi ish o’rinlarini tashkil etish, qishloq joylarda savdo shaxobchalari va maishiy xizmat muassasalarini ko’plab barpo etish ana shu maqsadlarga olib boradigan yo’ldir. O’zbekistonda xususiylashtirish jarayonlarining borishi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining m ul kchi l i k s h akl l ar i bo’yicha tarkibi, iste’mol mollarini ishlab chiqarish sohasidagi o’zgarishlar ana shunday yo’nalishga ega. Hozirgi zamonda aholini njtimoiy himoya qilishning qator modellari mavjud. Ulardan biri Skandinaviya mamlakatlarida (Finlyandiya, Shvetsiya) qo’llanilayotgan sotsial-demokratik model bo’lib, bunday modelga ko’ra davlat ijtimoiy himoyaning barcha mas’uliyatini o’z zimmasiga oladi. Neoliberal modelga ko’ra esa (AQSh) ijtimoiy himoyaning aksariyat qismnni tadbirkorlar va kasaba uyushmalari bajaradilar. Neokonservativ modelga ko’ra (Germaniya) ijtimoiy himoya davlat kafolatlari javobgarligida xususiy tadbirkorlar va davlat federal byudjeti asosida olib boriladi. O’zbekistonda ijtimoiy ta’minot asosan davlat byudjeti hisobidan tashkil etilgan bo’lib, bu tizim qator rivojlangan chet el davlatlarining ijtimoiy tizimidan kolishmaydi. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy yordamdan tashqari respublikamizda norasmiy ijtimoiy yordam ko’rsatishning an’anaviy qadriyat turlari ham mavjudki, ularning negizini qarindoshchilik, qo’shnichilik, mahallachilik, yoru birodarchilik yordamlari, ya’ni xalqimizning milliy urf-odatlari tashkil etadi. Mahalliy idoralar, korxonalar, jamoa va xo’jaliklar hamda boshqa tadbirkorlik tashkilotlaridan fuqarolar pensiyasiga qo’shib berilayotgan qo’shimchalar, muhtojlarga ko’rsatilayottan otaliq yordamlari, bayram va xayit kunlari bemorlarni ziyorat qilish, turli xayr-ehsonlar ham milliy urf-odatlarimizning zamonaviy ko’rinishlaridir. Bulardan tashqari, ijtimoiy yordam ko’rsatishda nodavlat jamoat birlashmalari va xayriya tashkilotlari ham ishtirok etmoqda. Albatta, muammolar ham mavjud. Jahon tajribasi bilan qiyoslaganda, avvalo, mehnatkashlar manfaatlarini himoya qiladigan nodavlat tashkilotlar faoliyatini qayta ko’rib chiqish lozim. Xususan, kasaba uyushmalari rivojlangan mamlakatlarda xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilish uchun korxona egalariga, ish beruvchilarga doimo tasir o’tkazib keladilar. Bizda esa hali bunday tajriba mavjud emas. Birinchi navbatda jamoat tashkilotlari, xususan kasaba uyuimalari faoliyatini tubdan yaxshilash, ularni mehnatkashlar manfaatlarini ximoya qiluvchi kuchga aylantirish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Kezi kelganda mamlakatimizning ijtimoiy himoya tizimi rivojini umumiy tarzda qarab o’tish o’rinlidir. Ma’lumki, 1991 yilda sobiq totalitar tuzum inqirozga uchragach, uning o’rnida vujudga kelgan yangi mustaqil mamlakatlar demokratiyaga asoslangan jamiyat barpo etishda turli yo’llarni tanladilar. Birinchisi, Evropa va Amerika davlatlari tajribasida sinab ko’rilgan “falaj qilib davolash” yo’li edi. Ko’pgina mamlakatlar ushbu “tezkor” yo’lni tanladilar. Bu mamlakatlarda mustahkam qonunlar majmui ishlab
jamiyatni keskin tarzda
keltirib chiqardi. Ikkinchi yo’l — jamiyatni bosqichma-bosqich isloh qilib borish yo’li bo’lib, bunda O’zbekiston tashabbuskor bo’ldi. O’zbekistonda avval qonunlar majmui yaratildi, so’ng bozor infrastrukturasi tizimini shakllantirishga e’tibor qaratildi va iqtisodiyotni isloh qilishga kirishildi. Natijada, jamiyat keskin ijtimoiy larzalarni chetlab o’tdi. Bu, birinchi navbatda, ijtimoiy himoya tizimiga ham tegishli edi. Aytaylik, 1992 yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol tang holatda edi. Shunday sharoitda kam ta’minlangan fuqarolar davlat tomonidan ijtimoiy muxofaza qilinishi zarurligi qatiy belgilab qo’yildi. Bu siyosat davlatning islohotchilik roliga tayangan holda amalga oshirildi. Shu tariqa bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlat nazoratining bo’lishi ijobiy natijalar berdi. Birinchi bosqich. Narxlar islohoti va narxlarning erkinlashtirish. (1992 yil 10 yanvardan boshlab). Ikkinchi bosqich. Respublikaning ichki iste’mol bozorini himoya qilishi. (1992 — 1994 yillar). O’z o’rnida demokratiyaning sharqona shakli xususida fikr bildirib o’tish lozim. Yaxshi bilamizki, Sharq qadriyatlari “inqilobiy sakrash”dan ko’ra tadrijiylikni ustun biladi. Shu sababdan, azaldan Sharq jamiyatlarida iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o’pirishlar nisbatan kam. O’zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish jarayoni Sharq va G’arb demokratiya tamoyillari o’zaro uyg’unlashtirilgan holda amalga oshirilishi sababli ham, taraqqiyotda bosqichma-bosqichlik, harakatda esa qonun ustuvorligi asosiy xususiyat kasb etdi va hozir ham shunday bo’lib qolmoqda. Tan olish kerakki, O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini amalga oshirish uchun shunchaki qulay sharoit yo’q edi. Shunga ko’ra, 1994 yil 24 avgustda “Kam ta’minlangan onlalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid tadbirlar to’g’risida” Prezidsnt Farmoni qabul qilindi. Farmonga ko’ra, 1994 yil oktyabrdan aholini ijtimoiy himoyalash tizimi takomillashtirildi. Negaki, ilgari faqat respublika byudjeti yo’li bilangina 30 ta turli soha va yo’nalishlar bo’ylab ijtimoiy himoya amalga oshirilardi. Bundgi holat mablag’larning sochilib ketishiga olib keldi. Natijada yuqoridagi Prezident Farmoniga binoan 1994 yilda ijtimoiy himoyaning asossiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va aholining aniq tabaqalarini qamrab oladigan tizimga o’tildi. Bu tizim bugungi kunga qadar o’zini oqlamoqda. Ana shu Farmonga muvofiq yoshlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida o’quv yurtlari talabalarining stipendiyalari muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Zero, O’zbekiston Markaziy Osiyodagi aholi soni jihatidan eng yirik mamlakat bo’lib, sanoat va makroiqtisodiyot tizimi bir yoqlama xususiyatga ega edi. Bu murakkablik jamlyat taraqqiyotiga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmasa-da, ma’lum ma’noda undan chetlab o’tishga muvaffaq bo’lindi. O’zbekistondagi er usti va er osti boyliklari, salohiyat bunga imkon berdi. Undan unumli foyda-lanildi. Shunisi ham e’tiborliki, jamiyatni demokratlashtirish va ijtimoiy himoya tizimini yaratish o’zaro bog’liq jarayon sifatida rivojlandi. Lekin O’zbeknstonda ijtimoiy o’zini-o’zi himoyalash tizimi batamom yo’lga tushib ketgan emas. Boqimandalik kayfiyatidan ijtimoiy himoya iste’molchilari ham qutulishlari lozim. Fuqarolar endilikda o’zini o’zi ta’minlash usuliga o’tishlari kerak. O’zbekistonda xususiy mulkchilikning qaror topishi bu sohada qat’iy o’zgarishlar bo’lishiga olib kelishi zarur. Shunisi ham muhimki, ijtimoiy himoyani doimiy jarayon sifatida tushunmaslik lozim. Aks holda boqimandalik kayfiyati battar kuchayishi mumkin. Ijtimoiy himoya ayrim fuqarolar uchun imkoniyat, xolos. Har qandan sharoitda ijtimoiy yordam jamiyat a’zolari uchun imtiyozga aylanmasligi lozim. Bu o’rinda jamiyatning o’zini-o’zi ijtimoiy himoyalash tizimiga o’ta borishini ta’minlash uchun ushbu tadbirlarni amalga oshirish lozim: -nodavlat, nohukumat tashkilotlar, jamg’armalar, uyushmalar va turli shakldagi mulk egasi bo’lgan tashkilotlarning moddiy ahvolini yaxshllashni qo’llab-quvvatlash; -barcha turdagi korxonalar, muassasalar va uyushmalarni zamon talabiga javob beradigan xodimlar va ayniqsa huquqshunos, psixolog va sotsiolog mutaxassislar bilan ta’minlashga alohida e’tibor berish lozim; -nomi zikr etilgan muassasalarning xorijiy turdosh muassasalar bilan hamkorligini yo’lga qo’yishda ko’maklashish. Ular o’z yo’nalishlarida zarur tajriba orttirishlari talab etiladi; -ijtimoiy himoya tizimida iqtisodiy muxofazalanishni asta-sekin ijtimoiy fondlar zimmasiga o’tkaza borish zarur. Bunday holatda odamlarni ijtimoiy muhofazalashning ta’sirchan vositasi yuzaga keladi; -ijtimoiy muhofazalashda boqimandalik, mas’uliyatsizlik, befarqlik singari illatlarga barham beruvchi ta’sirchan vosita va usullarni qidirib topish hamda hayotga joriy eta borish talab etiladi. O’zbekistonda barpo etilayotgan demokratik jamiyatda asosiy boylik inson bo’lib qoladi. O’tkazilayotgan islohotlarning mazmuni ham shu bilan bog’liq. Bu haqda Prezident I. A. Karimov shunday ta’kidlaydi: “Bizning asosiy boyligimiz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo’ldagi asosiy tayanchimiz insondir. Yuksak malakali va yuksak ma’naviyatli insondir”. Lekin shunisi ham borki, islohotlar davrida ijtimoiy guruhlarning ham o’rni muhim ahamiyat kasb etadi. Demokratik jamiyat qurish sharoitida o’rta mulkdorlar qatlami katta saxmoqqa ega bo’ladi. O’rta sinf demokratik jamiyatni rivojlantirishda va uning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlashda asosiy kuchga aylanadi. Zero, davlat bunday sharoitda kuchli muvofiqlashtiruvchi kuchga ega bo’ladi, o’rta sinf esa jamiyat taraqqiyotini texnologik, texnik, ilmiy va ma’naviy ta’minlovchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlash o’rinliki, O’zbekistonda islohotlar muqarrarligning g’oyat muhim sharti bo’lmish axolini ijtimoiy himoya qilish uzluksiz ustuvor yo’nalish hisoblanadi. Bu holat, o’z navbatida, quyidagi omillarni belgilab beradi: kuchli ijtimoiy himoya siyosati istiqlol va taraqqiyot yo’liga ishonchni mustahkamlaydi, bu ishonch esa aniq moddny zamin asosida hosil bo’ladi; kuchli ijtimoiy himoya siyosati eng avvalo inson uchun munosib turmush va faoliyat sharoitlarnni yaratadi. XXI asr boshida
taraqqiyotida
turmush
masalani hal etishda
himoyalashdan unumli foydalanish masalasi nechog’li ahamiyatli ekani ayon bo’ladi; kuchli ijtamoiy himoya siyosati fuqarolarning islohotlarning izchil kechishidan manfaatdorligini oshib borishini ta’minlaydi va bu yangalanish jarayonining orqaga qaytishiga imkon bermaydigan ijtimoiy tayanch bo’lib xizmat qiladi. O’zbekistonda aholining kam ta’minlangan tabaqalariga, bolalar, qariyalar, nogironlarni, shuningdek sog’liqni saqlash, ta’lim, fan, madaniyat va san’at sohalarini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan kuchli ijtimoiy himoya siyosati o’zining muayyan tajribalariga ega bo’ldi. Ma’naviy, tarixiy va madaniy qadriyatlar, aholining axloqiy holati, yosh avlodni tarbiyalash vazifalari dolzarb bo’lgan O’zbeknston uchun bu holat katga ahamlyatga ega. Bu tajriba fuqarolarning siyosiy faolligini yanada oshirish, mehnat resurslarini ijtimoiylashtirish, mintaqaviy rivojlanishni avj oldirish, ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni barqarorlashtirish imkonini beradi. Kuchli ijtimoiy himoyalash siyosati jamiyatda yangicha fikrlash asoslarini yaratishga qodirligidan ham demokratik jamiyat barpo etishga ko’maklashadi. Zsro, jamiyatda ijtimoiy- siyosiy barqarorlik yuzaga kelgach, fuqaralar fikrlashga, yangi zamon tartiblarini tuzishga ishtiyoq bilan intiladilar. Chunki fikrlovchi odam fuqarolik jamiyatiga ta’sir o’tkazish qobiliyatini mumkin qadar ko’proq ro’yobga chiqara olgan taqdirdagina, kuchli bo’la oladi. O’z navbatida ijtimoiy sohaning ahvoli to’g’risida umumiy jahon standartlari nimadan iborat, degan savol tug’iladi. Mutaxassislar fikricha, bu sohada ham bir necha modellar amal qiladi. Ularni umumiy tarzda kuchli njtimoiy himoya tizimining ayrim elementlarini o’zida ifoda etuvchi skandinavcha model. Nazarimizda, ushbu modellarning har biri o’z yutuq va kamchiliklariga ega. Ularni respublnkamizda shunchaki tatbiq qilib bo’lmasligi aniq. O’zbekiston ijtimoiy ta’minot sohasida o’z modeliga ega hamda u ijtimoiy kafolat tizimining o’zgaruvchan xususiyatiga mos tarzda takomillashib boradi. O’tish davrida ijtimoiy muammolarning yuki ortadi. Yo’lga tushgan karvon kabi bu sohaning muammolari ham borgan sari ortib boradi. Shuning uchun mazkur sohada yuzaga keluvchi muammolarning echimini modellashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bunda eng muhim muammolar rivojlanishi tendentsiyalari o’z vaqtida aniqlanishi katta ahamiyatga ega. Xususan, O’zbekistoning ijtimoiy xastida yuz berayottan yirik o’zgarishlar asosidagi muammolarni hal etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish muhim. Misol tariqasida yon tomonda keltirilgan jadvaldan ko’rinishda bo’lishi mumkin. O’zbekistonda hozirgi kunda ijtimoiy ta’limot tizimida boshqaruv idoralari hisoblangan I ta vazirlik, 12 ta viloyat, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Toshkent shahri hamda 153 ta tuman va 36 ta shaharda ijtimoiy ta’minot tizimlari mavjud. Shuningdek, yolg’iz nogironlarga va qariyalarga mo’ljallangan o’nlab internat uylari, nogironlik sababi va guruhini belgilovchi tibbiy-ekspsrtiza komissiyalari, xususan, nogironlikni ekspsrtiza qilish va nogironlarning mexnat qobiliyatini tiklashi bo’yicha 1 ta ilmiy-tekshirish instituti faoliyat yuritmoqda. pensionerlarning davolanishi va dam olishiga mo’ljallangan bir qancha maxsus sanatoriyalar ishlab turibdi. Kam ta’minlangan hamda ko’p bolali muxtoj onalarga moddiy yordam to’lovlarini moliyalashtirishning asosiy manbai respublika va mahalliy byudjet vositalari hisoblanadi. Ma’lumki, mustaqiyl taraqqiyotimizning ilk davridanoq inson — jamiyat — davlat o’rtasidagi o’zaro munosabatning oqilona echmini topish alohida ahamiyat kasb etdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Evropa mamlakatlari, Osiyoning Yaponiya, Janubiy Koreya kabi davlatlari aynan shu g’oya asosida taraqqiyot yo’lini belgilab, tarixan qisqa davr ichida yuksak taraqqiyotta erishgap edilar. Ikki asrlik demokratik rivojlanish tarixiga ega bo’lgan AQSh ham inson manfaatini taraqqiyotning asosi sifatida qabul qilgan edi. Ma’lum bo’ladiki, O’zbekiston demokratik taraqqiyotning jahon tajribasini sinchiklab o’rgandi. O’zbekistonda demokratik fuqarolik jamiyatni barpo etish va uning tayanchi sifatida insonparvar tuzumni shakllantirish yo’lida islohotlarni amalga oshirish inson — jamiyat — davlat tizimidek kuchli uyg’unlikni talab etmoqda. Xullas, mustaqillik yillarida O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimining o’ziga xos tajribasi va an’analari to’plangan. Bunda inson — jamiyat — davlat munosabatlari. inson omili yuksak mavqeda turadi. Shu ma’noda, O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimini zamon talablariga mos tarzda takomillashtirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud va ular mamlakatda demokratik jamiyatni qurishda muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|