Qoidali o‘yinlar turlari
Har bir xalqda asrlar davomida kattalarning bolalar uchun yaratgan o‘yinlari
va bolalarning o‘zlari yaratgan ba’zi o‘yinlari mavjud. Har qaysisi ham avloddan
avlodga o‘tib kelgan va xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos shakliga aylangan.
Qoidali o‘yinlar MTTda ta’lim-tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Qoidali
o‘yin ta’lim bilan bevosita bog‘liqdir.
Ularning har biri bola shaxsiga ta’sir ko‘rsatadi, biroq o‘yinning u yoki bu turiga
mansub deyish uning asosiy tarbiyaviy ta’siriga ko‘ra aniqlanadi. Masalan: “Oq
terakmi ko‘k terak, bizdan sizga kim kerak” harakatli o‘yinida bolalardagi
chaqqonlik, zehnlilik, chidamlilik malakalari rivojlanadi.
Didaktik o‘yinlar.
Didaktik o‘yinlarning muhim elementi qoidalar hisoblanadi. Qoidalarni bajarish
o‘yin mazmunini amalga oshirishni ta’minlaydi. Didaktik o‘yin ta’lim bilan bevosita
bog‘liq bo‘lib, unga yordam beradi. Didaktik o‘yin - bu maktabgacha yoshdagi
bolalarning yosh va imkoniyatlariga mos keladigan ta’lim berish metodidir.
Tajribali tarbiyachi bu o‘yindan passiv bolalarni jamoaga aralashtirish, har xil
rejalar, vazifalarni qo‘rqmasdan bajarishlari uchun foydalanadi. Didaktik o‘yinni
amalga oshirishda har doim g‘oyaviylik prinsipiga asoslanish kerak. Didaktik o‘yin
tarbiyachining vazifa hamda maqsadlariga muvofiq kelishi lozim. Didaktik o‘yinlar
bolalarning birgalikda o‘ynab, o‘z manfaatlarini jamoa manfaatlari bilan
uyg‘unlashtira olishi, bir-biriga ko‘maklashish va o‘rtog‘ining muvaffaqiyatidan
xursand bo‘lishi kabi yaxshi munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi.
O‘yinlar shaxsning sofdillik, rostgo‘ylik kabi ijobiy xislatlari shakllanishiga imkon
beradi. Didaktik o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar
mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtayi nazardan qaraganda,
olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari uchun hayotiy sharoit yaratib
beradi. Bunday o‘yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”, “Shakliga
qarab top” kabi o‘yinlarni misol tariqasida keltirish mumkin. Katta guruh bolalari
uchun “Ishchilar nimalar va qanday ishlarni bilishadi?”, “Dehqonlar nimalarni
yetishtiradi?”, “Kim ko‘proq narsalarning nomini ayta oladi?” va boshqa o‘yinlarni
ko‘rsatish mumkin.
23
Didaktik o‘yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini mustahkamlashga
yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarni amalda
qoplay olishga o‘rganadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarni, sensor
jarayonni rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Didaktik o‘yinlar ta’lim
jarayonini yengilroq va qiziqarliroq qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat
orqali o‘yinda amalga oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi
o‘zlashtiradilar. Didaktik o‘yin kattalar tomonidan bolalarni aqliy rivojiantirish
maqsadida yaratiladi. Unda o‘yin elementlari qaricha ko‘p bo‘lsa, bolalarga u
shuncha quvonch bag‘ishlaydi. Didaktik o‘yinning muhim tomoni - uni
o‘tkazishdan ko‘zda tutiladigan g‘oyadir. O‘yin g‘oyasi bolalarda o‘yinga qiziqish
uyg‘otadi, ko‘pincha bu g‘oya didaktik o‘yinni boshlashga sababchi bo‘ladi.
Masalan, “Xaltachada nima bor?”, yoki “Kim qanday qichqiradi” va shunga
o‘xshashlar. Har bir didaktik o‘yinda o‘yin mazmuni, g‘oyasidan kelib chiqqan
qoidalar ‘ladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat o‘ynalishini yoki o‘yinning
borishini belgilab beradi, bolalarning xulqini, o‘zaro bir-biriga bo‘lgan
munosabatini boshqarib, kerak tomonga o‘ylantirib turadi. Qoida bolalar harakatini
baholovchi o‘lchovdir. Didaktik o‘yinda amal qilinadigan qoidalar o‘yin
harakatlarining to‘g‘ri-noto‘g‘riligini aniqlovchi va ularga baho beruvchi mezon
hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan “U o‘yin qoidasini buzib o‘ynayapti”
deyishlarining o‘zi ularning o‘yin qoidalariga qandaydir o'zgartirib bo‘lmaydigan
qonundek munosabatda bo‘lishlarini ko‘rsatadi. Bolalarning o‘yin qoidalarini
o‘rganib olishlari va ularga rioya qilishlari, ularda mustaqillikni, o‘yin jarayonida
o‘zini-o‘zi, o‘zaro bir-birini nazorat qila bilish qobiliyatini tarbiyalashga yordam
beradi. O‘yinning natijasini ikki nuqtayi nazardan: bolalar va tarbiyachi nuqtayi
nazaridan baholash lozim. Agar o‘yin natijasini bolalar nuqtayi nazaridan
baholaganda, unda bu o‘yindan bolalar qanday ma‘naviy va axloqiy ozuqa
olganlarini hisobga olish lozim.
24
Didaktik vazifalarni bajarish bolalardan ma’lum darajada zo‘r berishni, ya’ni
ularning aqliy faoliyatiga talabni kuchaytiradi. Bolalar fahm-farosatlari,
topag‘onliklari, diqqat va xotiralarininamoyish qiladilar. Bularning hammasi
bolalarning o‘z kuchiga ishonchini oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan
to‘ldiradi, ular bundan ma'naviy qoniqish hosil qiladilar. Didaktik o‘yinning
natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi quyidagilarga e’tibor berishi lozim:
qo‘yilgan maqsadga erishildimi, belgilangan harakat bajarildimi, shu ko‘zlangan
nuqtayi nazardan ma’lum natijalarga erishildimi yoki yo‘qmi. Yuqorida keltirilgan
ikki vazifa ham yaxshi bajarilsa, ya'ni bir tomondan, bolalarda qiziqish uyg‘ota olsa
va ular faoliyatini amalga oshirishga intilsalar, ikkinchi tomondan, qo‘yilgan hamma
maqsad, vazifaga erishilsa, bunday o‘yin yaxshi natija beradi, deb hisoblash
mumkin. O‘yin qatnashchilarini rag‘batlantirish, maqtash, yaxshi qatnashganlari
uchun yetakchi rolni berish, ba’zan esa shu o‘yinda foydalanilgan o‘yinchoqni
o‘ynashga berish yoki mevalarni yeyishga berish mumkin, ammo bolalar bunday
mukofotlarni olaman deb har qanday yo'l bilan bu ishga intilishlariga yo'l
qo'ymaslik kerak. O‘yin harakatli bolalar tomonidan bajariladi. O‘yin harakatlari
xilma-xil ishlarda: narsalarning joyinialmashtirish, yig‘ishtirish, ularning rangiga,
katta-kichikligiga, shakliga qarab bir-biridan ajratish, tanqidiy harakatlar va
hokazolarda namoyon bo‘ladi. Katta bolalarning o‘yin harakatlari esa
murakkabroqdir: bu o‘yin harakatlari bir guruh bolalar harakati bilan boshqa guruh
bolalari harakati o‘rtasida o‘zaro bog‘lanish bo‘lishini, harakatlarning izchillik va
navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi. O‘yin natijasi didaktik o‘yinning
muayyan natijasi bo‘ladi, natija esa o‘yinning finali hisoblanadi. Masalan:
topishmoqlarni topish, berilgan o‘yin topshiriqlarini bajarish, fahm-farosatni
namoyon qilish kabilar o‘yin natijasi bo‘lib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat
deb tushunadilar. O‘yin mazmuni, g‘oyasi, harakatlari va qoidalari o‘zaro birbiri
bilan bog‘langan bo‘lib, hatto ulardan birortasi bo‘lmasa ham o‘yinni o‘tkazib
bo‘lmaydi. Didaktik o‘yinning o‘yin faoliyati sifatidagi o‘ziga xos xususiyati
shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan o‘zaro munosabatlari o‘yin tarzida
bo‘ladi. Tarbiyachi o‘yin qatnashchisi yoki uning tashkilotchisi bo‘ladi. Bolalar
ko‘pincha o‘yin mazmuni bilan belgilanadigan va o‘yin harakatlari talab etadigan
25
biron-bir rolni bajaradilar. Masalan, “Magazin” o‘yinida bilish mazmuni shundan
iboratki, xaridor bolalar o‘zlari sotib oladigan narsalarning belgilarini aytishlari,
sotuvchi bolalar esa talab qilingan narsaning nimaligini xaridor aytgan belgilar
bo‘yicha bilib olishlari kerak. O‘yin kuzatuvchanlikni mashq qilish, nutqni ravon
qilish uchun xizmat qiladi. O‘yin harakatlari kuzatishdan, buyumni har tomonlama
ko‘rib chiqish, uni tasvirlash va boshqa buyumlar bilan taqqoslashdan iborat. O‘yin
qoidalari xaridorning oladigan narsasini tanlab olish, sotuvchiga xushmuomala
bo‘lishi, oladigan buyumni tasvirlab berishi, uni har tomonlama ko‘rib chiqish va
boshqa buyumlar bilan taqqoslashi, belgisini aytish va pul to‘lashidan:
sotuvchilarning vazifasi esa xaridor gapirganda ularni zo‘r e’tibor bilan tinglash,
so‘zlarini bo‘lmaslik, so‘ragan buyumlarni olib, qog‘ozga o‘rab berishdan iborat
bo‘ladi. Ko‘pincha didaktik o‘yinlar bolalarning bilimiga biron-bir yangilik
kiritmaydi, ammo ularni o‘z bilimlarini yangi sharoitda ishlata bilishga o‘rgatadi
yoki ular kichkintoylardan aqliy faoliyatning turli-tuman shakllarini namoyon
qilishga talab etadi. Masalan, “Ajoyib xaltacha” o‘yinida bolalarga o‘zlariga tanish
bo‘lgan o‘yinchoqni tasvirlab berish vazifasi yuklatiladi, buning uchun esa bola
o‘yinchoqni boshdan - oyoq yaxshilab ko‘zdan kechirishi va uning o‘ziga xos
begilarini eslab qolishi kerak bo‘ladi. Didaktik o‘yinning mazmuni va turlari.
Didaktik o‘yinning mazmuni “MTT ta’lim-tarbiya dasturi” da bayon qilingan va
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
A) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati va ishlatilishi to‘g‘risida
bilimlar berish;
B) mehnatning har xil turi va uning kishilar hayotidagi roli to‘g‘risidagi bilimlar; V)
tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to‘g‘risidagi bilimlar;
G) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl vaqt va fazoviy
tushunchalar berish.
Didaktik o‘yinlar ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turli bolalar
bog‘chasining ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhlar ajratib berilgan.
Dasturda har bir yosh guruhning o‘ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini
e’tiborga olgan holda didaktik o‘yinning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmuni,
o‘tkazish uslublari belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan
bolalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan asosiy maqsad - bolalarni ranglarni
birbiridan farqlash va nomini aytishga o‘rgatish, har xil o‘lchamlar (katta, kichik),
shakllarni (sharcha, kubcha), bilishga, ko‘rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda
harakatlarni o‘stirishga yordam beradi. Masalan, “Juft kartochkalar”, “Kattalar va
kichkinalar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz”,
“Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, ”Bu nimaning ovozi?”, “Xaltachada nima bor?” va
shunga o‘xshash o‘yinlar. Bundan tashqari, shu guruhda bolalarni musiqa
tovushlarini farq qilishga o‘rgatish uchun musiqaviy didaktik o‘yinlar ham
26
o‘tkaziladi. Ikkinchi kichik guruhda esa didaktik o‘yinlar quyidagi maqsadlarda
o‘tkaziladi: bolalarda didaktik o‘yinchoqlar bilan yakkama-yakka o‘ynash
ko‘nikmasini rivojiantirish, jamoa o‘yinlari tashkil etish; narsalarni faqat bir rangga
qarab ajrata olish, katta-kichikligiga qarab farqlash; xalqachalarni va kubchalarni
muntazam shaklda terib, ulardan minorachalar yasash; tanish buyumlar tasvirlangan
ikki, to‘rt burchakli, olti burchakli kesma rasmlardan “Idish tovoqlarimiz”,
“O‘yinchoqlar” kabilarning tasvirini yig‘ish; narsalarni farqlash va nomini to‘g‘ri
aytishga o‘rgatish va hokazo. Musiqaviy - didaktik o‘yinlarda esa musiqa
ovozlarining ba’zi bir xususiyatlarini farq qilishga o‘rgatish, qadam va yugurish
ritmi (“Kim kelayotir”, “Sichqonlar yugurishayotir”) ovoz va cholg‘u asboblari
tembrlarini (“Musiqaviy o‘yinchoqni o‘ylab top”, “Ovozidan bilib ol” ajrata bilishga
o‘rgatish vazifalari ham hal etiladi. O‘rta guruhda didaktik o‘yinlar orqali bolalar
eshitish, ko‘rish, sezish a’zolari yordami bilan turli narsalar va ularni yasash uchun
ishlatiladigan materialning xossalarini bilib olish, narsalarni tashqi ko‘rinishiga
qarab bir-biriga taqqoslash, guruhlarga ajratishni o‘rgatish vazifalari amalga
oshiriladi. Yana didaktik o‘yin davomida bolalar o‘rtaga qo‘yilgan masala ni hal
etishda sabr-matonatli bo‘lishga, qiziquvchanlikka, diqqat-e’tiborlilikka odatlantirib
boriladi. Musiqaviy-didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni diqqat bilan tinglab,
balandpastligiga, ritmiga, tembriga, dinamikasiga qarab bir-biridan farq qila olishga
o‘rgatib boriladi. Katta guruhda didaktik o‘yinlar quyidagi vazifalarni hal etishni
maqsad qilib qo‘yadi: kuzatuvchanlik, narsalarni tekshira bilish, bir biriga taqqoslay
olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi,
materiallarni seza bilish, narsalarning joylanishidagi o‘zgarishlarni) aytib bera olish
kabi sensor qobiliyatlarni tarbiyalash; biron hayvon, o‘simlik, transport ta’rif-tavsif
qilib berilganda, ularning nomini topa bilish malakasini o‘stirish, bolalarning
umumiy tasavvurini, buyumlarni umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo'lish
qobiliyatini rivojlantirish, so‘z faolligini faollashtirish va to‘ldirish; qismlardan
yaxlit narsalar (kubiklar, mozaika va boshqalar)yasash malakasini o‘stirish.
Musiqaviy didaktik o‘yinlar orqali tovushlarni bir-biridan farq qilishni o‘rgatish,
ritmik usulni ajrata olish, ashulalar va cholg‘u asboblari ovozining tembrini farq
qilish (“Kim kuylayapti?” “Shiqildoqli childirma”), ovozning dinamikasini ajrata
olish (“tez, sekin kuylaymiz”) uchun foydalanish kabi vazifalar amalga oshiriladi.
Maktabga tayyorlov guruhida didaktik o‘yinlar hamma yosh guruhlaridagi kabi
alohida o‘rin tutadi va bu guruhda didaktik o‘yinlar orqali quyidagi ta’lim -
tarbiyaviy vazifalar amalga oshiriladi: bolalarda didaktik o‘yinlarga qiziqish
uyg‘otish, har bir narsani bilishga havas, kuzatuvchanlik, diqqat-e’tibor, ziyraklik,
aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish malakasini tarbiyalash. Ularga narsalarni
turkumlarga bo‘lishda yordamlashuvchi o‘yinlarni, domino, mozaikaning har xil
turlarini, shashka, sakrovchi biryo‘lkalarni jumboq o‘yinlar, og‘zaki o‘yinlar
27
(“Dengiz to‘lqillanmoqda”, “Qora va oq”), ranglarni va ulardagi nozik ayirmalarni
bir-biridan farqlashni o‘rgatadigan o‘yinlar o‘tkaziladi. Musiqaviy-didaktik o‘yinlar
orqali esa bolalarni tovushlarga diqqat bilan quloq solishga (“Tovushlarni takrorla”,
“Ikki metalafonni galma-gal chalish” va h.k) ritmik shaklni gavdalantirib berishga
(“O‘z ritmingni o‘ylab ol”, “Bolalar va filchalar”), dinamik farqlarni bir-biridan
ajratishga (“Ovchilar va quyonlar”) o‘rgatiladi.
Didaktik o‘yinda bolalar har doim o‘zlarini o‘ynayotgandek his etishlari kerak.
Narsalar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlardan tarbiyachi bolalarni narsalar,
ularning xususiyatlari va bir-biridan farq qiladigan xususiyatlari bilan, ularni
ishlatish usullari bilan tanishtirish vositasi sifatida foydalanadi. Bolalarning narsalar,
ularning sifati to‘g‘risidagi bilimlarni mustahkamlash uchun har xil o‘yinchoqlar,
suratlar, uy-ro‘zg‘or buyumlaridan foydalaniladi. O‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan
o‘yinlar. “Xaltachada nima bor?” o‘yinning maqsadi, o‘yinchoqlarning nomlari
bilan tanishtirish va bu o‘yinchoqlar to‘g‘risida bilimlarni mustahkamlash, tovushlar
talaffuzini mashq qildirishdir. “Bu nima?” o‘yinida bolalar qo‘g‘irchoqqa har xil
narsalar va ularning ishlatilishi to‘g‘risida gapirib beradilar. Bunday o‘yin guruhda,
bog‘cha maydonchasida, uxlash xonasida o‘tkazilishi mumkin. Didaktik o‘yinlarda
tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga kerakligi bilan
tanishtiribgina qolmay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta-kichikligi, fazoda
tutgan o‘rni haqida ham tanishtiradi. Har bir buyum va o‘yinchoq o‘zining aniq
tashqi ko‘rinishiga ega bo‘lishi kerak, o‘yinda esa qo‘yilgan maqsad narsaning
asosiy belgisini ajrata bilishga imkon tug‘dirishi lozim. Bunday talabga xalq
o‘yinlari o‘z shaklining aniqligi, rangining tiniqligi bilan ko'proq javob bera oladi.
Bolalarni o‘ylashga, aqliy vazifalarni bajarishga undaydigan o‘yinlar ham katta
ahamiyatga ega. Bolalarning rang haqidagi tushunchalarini mustahkamlash va
aniqlash uchun quyidagi o‘yinlar o‘tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to‘plash,
“Dumaloqni dumalatish”, xalqachalarni ipga o‘tkazish, “Shu rangdagi dumaloqni
dumalatish”, “Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor”, “Kim mana bu rangdagi
haltachani topa oladi” va h.k. Shakl, rang predmetlarning asosiy belgisidir. Shakl
28
to‘g‘risida tushunchalarni “Xaltachada nima bor”, “Nima o‘zgardi?”, “O‘yinchoqlar
do‘koni”, “Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”, “Bu nima?” va boshqa o‘yinlar orqali
aniqlash va mustahkamlash mumkin. Qo‘g‘irchoq bolalarning eng sevimli
o‘yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar bog'chasida didaktik jihozlangan o‘yinchoq
bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoq jihozlariga kiyim, ichki kiyim, poyabzal, idish-tovoq,
mebel o‘yinchoqlar kiradi. Qo‘g‘irchoq bilan quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin:
“Qo‘g‘irchoqni kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga otlantiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni
mehmon qilamiz”, “Qo‘g‘irchoqlar bayrami”, “Qo‘g‘irchoqning tug‘ilgan kuni”,
“Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz”. O‘yinlar topishmoqlar bilan qo‘shib olib borilganda
qiziqarli o‘tadi. Masalan, “Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz” o‘yinida qo‘g‘irchoqqa karovat
tayyorlayotganda tarbiyachi “Uzun, yumshoq, yo‘l-yo‘l....” (matras), “Oq, toza, to‘rt
burchak” (yostiq), “Paxtali issiq...” yoki “junli issiq” (adyol) va boshqa
topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo‘g‘irchoqning karovati tayyor bo‘lgandan keyin
qo‘g‘irchoqni yotqizib, “alia” aytadi. Mebellarning nimaga ishlatilishi,
o‘yinchoqlarning nomini mustahkamlash uchun “Qo‘g‘irchoqqa xona yasatamiz”,
“Qo‘g‘irchoqqa o‘yinchoq sovg‘a qilamiz” kabi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin.
Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga ishlatilishi
bilan tanishtiribgina qoimay, muayyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga
ajratishni o‘rgatib boradi; ayiq, qo‘g‘irchoq, quyon-o‘yinchoqlar; kastryulka,
tarelka, choynak-idish-tovoq. O‘yinlarni narsa va buyumlarning tasvirli rasmlari
orqali ham o‘tkazish mumkin. Bularga “Bu narsa o‘zi to‘g‘risida nima deydi?”
“Kim birinchi bo‘lib aytib beradi?” (bolalar diqqatini rivojlantirishga qaratilgan
qo‘g‘irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to‘g‘risida), “Kim bo‘ladi?” “Qaysinisi
bir xil qaysinisi har xil?” kabi o‘yinlarni ko‘rsatsa bo‘ladi. Bolalarning tabiat
to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlash uchun “Hidiga qarab top”, “Mazasiga qarab
top”, “Ushlab ko‘rib top”, “Kim nimani eshityapti” kabi o‘yinlarni o‘tkazish
maqsadga muvofiqdir. Kichik yoshdagi bolalar bilan so‘zli o‘yinlar o‘tkazilmaydi.
Katta va tayyorlov guruhlarida didaktik o‘yinlar o‘zining mazmun va g‘oyasi
jihatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina
didaktik o‘yinlar o‘tkaza qolmay, so‘zli didaktik o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Buyumlar
va rasmlar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yinlarda bolalarning narsalar sifati,
xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima uchun kerakligi va hokazolar
to‘g‘risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustahkamlanadi. Bunday o‘yinlarga
quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: “Nima nimadan yasalgan?” “Guruh
xonasiga sayohat”, “Ovoziga qarab top” va boshqalar. Umumlashtirishga o‘rgatish
bo‘yicha turlarga ajratishni o‘rgatuvchi o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. “Qaysi
fabrikada nima ishlar bajariladi?”, “Fabrikada nima ish qilinadi, dalada nima
yetishtiriladi?”, “Kimga nima kerak?”, “Kim nima bilan ishlaydi?”, “Qayerda
o‘sadi?”, “Sayohat” (shahar bo‘ylab, dalaga maktabga va hokazo), “Pochta” va
29
boshqalar. Bolalarda dastlabki matematik tasavvurlarni rivojlantiruvchi didaktik
o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Masalan, “Kim sanashni biladi?”, “Yuramiz, yuramiz-
to‘xtaymiz”, “Bizning kun” , “Yil fasllari” va boshqalar. Bolalar nutqini
rivojlantirish uchun quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin: “So‘z qo‘sh”, “Orkestr”,
“Mana bu tovushga so‘z top”, “So‘zlardan hikoya tuz” va h.k. Yuqorida sanab
o‘tilganlar jamoa o‘yinlaridir. Bular asosida yana bir qancha o‘yinlar topish
mumkin. Didaktik o‘yinlarga rahbarlik. Boshqa o‘yinlar singari, didaktik o‘yinlarga
ham tarbiyachi rahbarlik qilishi lozim. Birinchi navbatda didaktik o‘yinni va unga
kerakli materialni tanlash kerak. Hamma guruhlar didaktik jihozlarga, bo‘yi 40- 50
sm keladigan qo‘g‘irchoqqa ega bo‘lishi lozim. Uning jihoziga quyidagilar kiradi: -
ichki kiyim, ko‘ylak, ishton, rezinka, uzun paypoq;
- pahmoq, satin, shoyi ko‘ylak, fartuk, so‘lakcha;
- qishlik palto, kuzlik palto;
- bosh kiyimlar: shapkacha, panasma, qalqopcha, shlyapacha;
- poyabzal: tufli sandal, yumshoq shippak;
- yotadigan va oshxonada ishlatiladigan narsalar
- ko‘rpayostiq matras, adyol, choyshab, ko‘rpa jildi, yostiq jildi, sochiq, dasturxon,
salfetka. Bu hamma narsalar o‘ziga mos rangda (qizil, pushti, to‘q qizil va h.k.) har
xil sifatli gazmoldan tikilgan va nomi har xil bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoqdan
tashqari har xil hayvonlar, qushlar, idishtovoqlar, va transportni aks ettiruvchi
o‘yinchoqlar ham bo‘lishi kerak. MTTda tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturiga
muvofiq bir qancha rasmlar turkumi bo‘lishi kerak:
A) kishilarning polizdagi, uy sharoitidagi mehnatini aks ettiruvchi, ularning
mehnatini yengillatuvchi mashinalar rasmlari;
B) kishilarning turar joylarini aks etiruvchi rasmlar;
V) kishilarni suvda, quruqlikda, havoda olib yuruvchi vositalarning rasmlari;
G) uy jihozlari: idish-tovoq, mebel, madaniyat buyumlari, bezakli buyumlar,
o‘yinchoqlar;
D) dasturxon, choyshab, sochiq, yostiq jildi, qishki, yozgi, bahorgi, kuzgi
ko‘ylaklar, bosh kiyim, yil fasllariga qarab kiyiladigan oyoq kiyimlar;
E) iste’mol mollari: sabzavotlar, mevalar, uy mahsulotlari, shirinliklar;
J) uy va yovvoyi hayvonlar;
Z) daraxtlar, butalar, gullar va boshqa o‘simliklar;
I) qushlar. Bu rasmlar asta-sekin to‘planib boriladi. Ular yirik (15- 20sm) va karton
qog‘ozlarga yopishtirilgan bo‘lishi kerak. Didaktik o‘yinlarda tabiat materiallari va
oddiy narsalar ham ishlatiladi. Didaktik o‘yinlarga maxsus o‘rin ajratilishi va bolalar
kun tartibidan ma’lum joy olishi kerak. Didaktik o‘yinlarni mashg‘ulot bilan bog‘lab
olib borishni yaxshilab o‘ylab amalga oshirish lozim. Bu o‘yinlar mashg‘ulot va
o‘yin soatlarida o‘tkaziladi. Ularni butun guruh bolalari bilan ham o‘tkazish
30
mumkin. O‘yinning mazmuni va undan kelib chiqadigan natija oldindan yaxshilab,
aniq o‘ylab olinadi. O‘yinning g‘oyasi o‘yin harakatlari, qoidasi va o‘yinning
borishi shunga bog‘liqdir. Masalan, “Kim qanday qichqiradi?” o‘yinida har xil
vazifa qo‘yilishi mumkin:
1)bolalarning hayvonlar tovushini bilish-bilmasliklarini aniqlab olish;
2) hayvonlar haqida tushuncha berish;
3) bolalar hayvonlarni tovushidan tanib oladimi-yo‘qligini bilish. Bu o‘yindan
bolalarga tovushlarni talaffuz qilishni mashq qildirish maqsadida ham foydalanish
mumkin. Didaktik o‘yinlarda majburiy qoidalar juda ko‘p uchraydi: navbat bilan
harakat qilish, faqat so‘raganda javob berish, o‘rtog‘iga quloq solish, o‘ynaganda
boshqalarga xalaqit bermaslik, qoidani bajarish, o‘z aybiga iqror bo‘lish va hokazo.
Didaktik o‘yinlarda bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Bir xil
bolalarga qiyin topishmoq aytilsa, boshqasiga yengilrog‘i, osonrog‘i aytiladi; yomon
gapiradigan bolalar ko‘proq gapirishga jalb qilinadi. Buning uchun o‘yinni
o‘tkazishdan avval hamma bolalarni yaxshilab eslab, o‘yinning imkoniyatlari,
harakatlariga qarab topishmoq beriladi, ba’zi bir faolroq bolalarga boshqalarni
qiziqishini bo‘g‘maydigan rol biriktiriladi. Didaktik o‘yinga rahbarlik qilishda
o‘yinning maqsad va mazmunini belgilash, o‘yin g‘oyasini o‘ylab topish, o‘yin
qoidasi va asosiy harakatlarni tushuntirish, bolalar o‘rtasidagi munosabatni
yaxshilash, tarbiyaviy ta’sir orqali o‘yinning borishga rahbarlik qilib borish va
boshqalarni o‘z ichiga oladi. Didaktik o‘yinni bolalarning bergan savollari, takliflari
va tashabbuslariga qarab, o‘yin jarayonida kutilmaganda kengaytirish, uning
mazmunini boyitish mumkin. O‘yinni belgilangan vaqtda boshlash va tugatish katta
mahoratdir. Tarbiyachi o‘yin vaqtini o‘zining tushuntirishini kamaytirish hisobiga
siqishtiradi. O‘yinni tarbiyachi bolalarda o‘yinga qiziqish uyg‘otgan holda tugatishi
kerak, ya’ni bolalar shu o‘yinni yana davorri ettirishni xohlab qolsinlar. Tarbiyachi
shunday deydi: “Kelgusi gal bundan ham yaxshiroq o‘ynaymiz”, yoki “Yangi o‘yin
bundan ham qiziqroq bo‘ladi”. Tarbiyachi o‘yinning yangi variantlarini ishlab
chiqadi. Didaktik o‘yinlar guruh xonasida, zalda, maydonchada, o‘rmonda, dalada
va boshqa joylarda o‘tkazilishi mumkin. Bu o‘yinning ta’sirchanligini,
taassurotlarning har xilligini, bolalarning faolligini oshiradi. Shunday qilib, didaktik
o‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarga ta‘lim berish vositasi bo‘lib, uni
muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.
Dostları ilə paylaş: |