Alouddin Ali ibn Muhammad al-Qushchning hayoti va ilmiy
merosi
Vafoti 1474
Ali qushchi o‘z davrining Batlimusi deb tanilgan Ali
Qushchining to‘liq nomi Alouddin Ali ibn Muhammad al-Qushchi
bo‘lib, u Samarqandda tug‘ilib o‘sgan va XV asrda ilmiy faoliyat
ko‘rsatgan matematik va astronomlardandir. Uning tug‘ilish sanasi
ma’lum bo‘lmasada, XIV asr oxiri yo XV asr boshida tug‘ilgan deb
taxmin qilinadi. U Ulug‘bek saroyidagi Muhammad ismli ovchi
qushlarga qarovchi bir kishining o‘g‘li bo‘lib, shu sababli unga
Qushchi laqabi berilgan. U otasidan yetim qolganidan so‘ng
Ulug‘bekning tarbiyasida bo‘lgani bois, Ulug‘bek uni o‘z «Zij»ining
so‘zboshisida «farzandi arjumand» deydi.Ali Qushchi boshlang‘ich va
181
shar’iy bilimlarni Samarqand olimlaridan, matematik va astronomik
bilimlarni esa Qozizoda Rumiy bilan Ulug‘beqdan oladi.
Bir ma’lumotga ko‘ra, u yoshligida beruxsat Samarqanddan
g‘oyib bo‘ladida, Kermonda biroz muddat mahalliy olimlardan bilim
o‘rganadi va yana Samarqandga, Ulug‘bek huzuriga qaytib kelib, uzr
so‘raydi, Kermonda yozgan oygagag shakllariga taalluqli eng birinchi
asarini unga taqdim etadi. Ulug‘bek 1424 yili o‘zining mashhur
rasadxonasiga asos soladi, ish boshlanishi bilanoq Jamshid Koshiy, bir
necha yildan so‘ng Qozizoda Rumiy ham vafot etadi. Shunda
Ulug‘bek rasadxonadagi qurilish ishlariga va astronomik kuzatishlarga
yosh olim Ali Qushchini mutasaddi qilib qo‘yadi. Ali Qushchi
umrining ko‘p qismini Samarqandtsa o‘tkazadi. Faqat 1449 yili
Ulug‘bek o‘ldirilib, mirzolar o‘rtasida ro‘y bergan nizodan afsuslanib,
asta-sekin bu yerda ilmiy ishlarni to‘xtatishga majbur bo‘ladi, lekin
ulardan haj safariga ruxsat olishga muyassar bo‘larkan, bu yerdan
Ozarbayjonga ketib, biror muddat Tabrizda turadi. U yerda uni
mahalliy hokim Uzun Hasan o‘z saroyiga taklif qilib, unga nisbatan
katta hurmat va ehtirom izhor etadi. Ali Qushchi hajni bajo keltirgan
yo keltirmagani haqida ma’lumotga ega emasmiz. Lekin u o‘z
safarining pirovardida Usmonli sulton Abul Fotih Sulton Muhammad
II ning saroyiga keladi. Sulton uni juda iliq qabul qilib, o‘ziga yaqin
tutib, doimiy yashash uchun Istambulda qolishni taklif etadi. Ali
Qushchi bu taklifni qabul etadi va sultonning ruxsati bilan yana
Tabrizga qaytib borib, u yerda turgan ikki yuzga yaqin qarindosh-
urug‘lari va yaqinlarini Istambulga olib keladi. Sulton uni juda zo‘r
dabdaba bilan kutib oladi.Ali Qushchi 1472 yil bahoridan boshlab
kundalik 200 aqcha moyana bilan Ayya Sofiya madrasasiga bosh
mudarris etib tayinlanadi. Uning qarindoshlari va yaqinlari ham
o‘zlariga munosib vazifalarga tayinlanadilar. Ali Qushchining
tug‘ilgan yili aniq bo‘lmasa ham, o‘lgan sanasi juda aniq. Bu sana
uning qizi tarafidan nabirasi bo‘lmish Miram Chalabiyning ushbu
forsiy misralarida keltirilgan:
Rahnamoyi ilm mavlono Ali Qushchi,
Chun bisuyi ravzayi rizvon biraft:
Bud zi hijrat hashtsadu haftodu no‘h,
Ruzi shanba haftumi sha’bon biraft.
Ma’nosi:
Ilm-fan rahnamosi mavlono Ali Qushchi,
182
Jannat gulzori sari yuzlangan vaqt:
Hijratdin sakkiz yuz yetmish to‘qqizinchi yil,
Shanba kuni sha’bonning yettinchi kuni.
Bu yerda keltirilgan hijriy 878-sana, melodiy 1474 yil 17
dekabriga to‘g‘ri keladi. U Istambuldagi Abu Ayyub Ansoriy
maqbarasida dafn etilgan. Ali Qushchining ilmiy asarlari Ulug‘bek
«Zij»idek shuhrat qozonmagan bo‘lsa ham, uning ijodi fan tarixida
nihoyatda muhim o‘rin tutadi. U o‘rta asrlardagi Movarounnahrda
rivoj topgan aniq fanlar sohasidagi buyuk olimlarning eng so‘nggi
namoyandasi bo‘lishi bilan birga Usmonli turklardagi birinchi eng
yirik va ko‘zga ko‘ringan olim bo‘lgan. Hozirgi zamon turk
tarixchilarining e’tirof etishicha, Istambulga Ali Qushchi kelguniga
qadar «ilmi hay’atda u daraja bir sohib vuqufi mavjud bo‘lmagan
edi». Istambulga Ali Qushchi kelishi bilan bu mamlakatda qisqa
muddat ichida astronomiya fani sohasidagi ishlar yo‘lga qo‘yiddi va
pirovard natijada Miram Chalabiy va boshqa atoqli zotlar yuzaga
keldi. Lekin u Istambulda kam vaqt bo‘lgani bois bu yerda yirik
ishlarni amalga oshirishning imkoni bo‘lmadi. Lekin shu qisqa
muddat ham va umuman uning Istambulga kelishining o‘zi ham
nafaqat Usmonli turk fani tarixida, balki dunyo fanida muhim bir
voqea bo‘ldi. Chunki Usmonli turklar 1453 yili Istambulni fath
etganidan so‘ng biroz o‘tmay bu shahar Sharq va G‘arb
madaniyatlarining uchrashuv joyi bo‘lib qoldi. Ma’lumki, o‘sha
davrda Yevropada Sharq fani va madaniyatiga qiziqish juda katta
bo‘lib, Yevropa Sharqning ilmiy yutuqlarini chanqoqlik bilan o‘ziga
singdirayotgan edi. Istambulga Italiya, Germaniya, Avstriya va
Gollandiyadan rassomlar, muhandislar, harbiy mutaxassislardan
tashqari astronomiya va matematika mutaxassislari ham to‘plangan
edi. Xususan, Germaniyadan hisobdon «kossistlar» kelgan edi.
Birinchi bo‘lib Samarqand olimlarining yutuqlaridan ana o‘shalar
bahramand bo‘ldilar. Shu tariqa Ulug‘bek va uning «Zij»i haqidagi
xabarlar melodiy XV asr oxiridayoq Yevropaga yetdi. Bunda esa Ali
Qushchining xizmati kattadir.
Ali Qushchining qalamiga mansub asarlar quyidagilardir:
1. «Risola fi-l-hisob» («Hisob haqida risola»). Asar fors tilida
1425 yili Samarqandda yozilgan. U uch qismdan iborat: o‘nlik
hisoblash tizimi, oltmishlik hisoblash tizimi va handasa. Ali
Qushchining bu risolasi o‘rta asrlarda keng tarqalgan bo‘lib, nafaqat
183
Movarounnahr olimlarining, balki butun Yaqin va O‘rta Sharq
olimlarining diqqatini o‘ziga jalb qilgan. Chunonchi, yozilganidan 150
yilcha keyin Bahouddin Omuliy (1547–1621) o‘zining «Xulosat ul-
hisob» nomli asarini yozganida undan foydalangan. Risolaning
qo‘lyozmalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
institutida, Tojikiston poytaxti Dushanbe shahridagi Firdavsiy nomli
kutubxonada, Sankt-Peterburgda, Rusiya akademiyasi kutubxonasida,
Mashhadda imom Rizo kutubxonasida, Istambuldagi (Turkiya) Ayya
Sofiya
kutubxonasida
va
Oksford
(Angliya)
universiteti
kutubxonasida saqlanadi.
2. «Risolai kusur» («Kasrlar risolasi»). Bu asar ham
Samarqandda fors tilida 1426 yili yozilgan. Bu risolaning qimmati
shundaki, unda Ali Qushchi o‘nlik kasrlar tushunchasini va o‘nlik
kasrlar yordamida irratsional kvadrat ildiz chiqarish usulini bayon
etadi. Risolaning yagona nusxasi Sankt-Peterburgdagi Sharqshunoslik
institutida saqlanadi.
3. «Risola al-fathiya» («G‘alaba risolasi»). Asar turk sultoni
Muhammad II ning Iroq sultoni Azim ustidan g‘alaba (fath) qilgani
munosabati bilan 1473 yili Istambulda yozilgan va astronomiyaga
bag‘ishlangan. Asarning qo‘lyozmalari Mashhadda imom Rizo
kutubxonasida, Istambulda Ayya Sofiya kutubxonasida, Tehron
universiteti kutubxonasida, Kembrij universiteti kutubxonasida,
Britaniya muzeyida, Berlindagi Germaniya davlat kutubxonasida,
Dehlidagi
Hindiston
universiteti
kubutxonasida
va
Bombey
kutubxonasida saqlanadi.
4. «Risola al-Muhammadiya fi-l-hisob» («Hisob haqida»). Asar
arabiy imloda yozilgan hisobga doir eng nodir asarlardan bo‘lib, turk
sultoni Muhammad II ga bag‘ishlangan. Unda o‘nlik va oltmishlik
hisoblash
tizimlaridan
arifmetika,
algebra,
geometriya
va
trigonometriya masalalari ko‘riladi. Asarni muallifning o‘zi 1472 yili
forsiyga ag‘dargan. Risolaning muhim taraflaridan biri shundaki, unda
birinchi marta «musbat» va «manfiy» iboralari hozirgi biz
qo‘llayotgan ma’noda ishlatiladi. Risolaning ikki qo‘lyozmasi
Istambulda Ayya Sofiya kutubxonasida va Leyden universiteti
kutubxonasida saqlanadi.
5. «Risola fi halla ash-shakl al-hilol» («Hilolsimon shakllarni
o‘lchash haqida risola»). Arabiy imloda yozilgan risola, qo‘lyozmasi
saqlanmagan.
184
6. «Sharhi Miftoh al-ulumi Taftazoniy» («Taftazoniyning
«Miftoh al-ulum»ining sharhi»). Fors tilida yozilgan risola. Unga
mashhur Qozizoda Rumiy sharh yozgan. Birgina qo‘lyozmasi
Mashhaddagi imom Rizo qutubxonasida saqlanadi.
7. «Risola dar ilmi hay’at» («Astronomiya ilmi haqida risola»).
Asar «Risola dar falakiyot», «Risolayi forsiya dar hay’at» va «Hay’ati
forsiy» nomlari bilan ham ma’lum bo‘lib, fors tilida bitilgan. Risolada
Samarqand maktabi olimlarining astronomiya sohasida erishgan
yutuqlaridan guvohlik beruvchi qator ma’lumotlar mavjud. Ali
Qushchining shogirdlaridan biri Abulqodir ibn Hasan Ro‘yoniy
(vafoti 1520) risola haqida bunday deydi: «Men astronomiyaga doir
ko‘p asarlarni o‘rgandim, Shamsiddin al-Koshiy, Husaynshoh
Samoniy, Nosiri Sheroziy va Alishoh Xorazmiylarning «zij»larini
sinchiklab mutolaa qildim. Lekin Ali Qushchining risolasini
o‘qiganimdan so‘ng astronomiya sohasidagi barcha anglamagan
narsalarim menga ayon bo‘ldi». Bu risolaning qo‘lyozmalari
O‘zbekiston
Respublikasi
FA
Sharqshunoslik
institutining
qo‘lyozmalar fondida, Sankt-Pererburgdagi ommaviy kutubxonada,
Parij milliy kutubxonasida, Mashhaddagi imom Rizo kutubxonasida,
Oksford universiteti kutubxonasida, Britaniya muzeyida, Kembrij
universiteti kutubxonasida, Berlinda Germaniya davlat kutubxonasida
va Istambulda Ayya Sofiya kutubxonasida saqlanadi.
8. «Sharhi «Ziji Ulug‘bek» («Ulug‘bek «Zij»iga sharh»). Sharh
ham «Zij»ning o‘zi kabi fors tilida yozilgan. Uni avval Jamshid
Koshiy va Qozizoda Rumiylar boshlagan edi. So‘ng sharhni Ali
Qushchi Istambulda yakunladi. Bu sharhning qo‘lyozmalari Tehron
universiteti kutubxonasida, Leyden universiteti kutubxonasida, Parij
Milliy kutubxonasida hamda Sankt-Peterburg, Dushanbe, Mashhad,
Istambul va Angliyadagi kutubxonalarda saqlanadi.
9. «Sharhi risolai «Tuhfai shohiya» («Shohiy tuhfa» risolasining
sharhi»). Mashhur matematik va astronom Qutbiddin Sheroziyning
(vafoti 1311) risolasiga sharh, forsiy tilda yozilgan. Qo‘lyozmalari
Ayya Sofiya, Oksford universiteti va boshka kutubxonalarda
saqlanadi.
10. «Sharhi risolai «Sullam as-samo» («Sullam as-samo»
risolasiga sharh»). Bunda Ali Qushchi o‘zining Samarqanddagi
ustodlaridan biri bo‘lmish Jamshid Koshiyning «Sullam as-samo»
185
nomli astronomik risolasiga sharh bergan. Qo‘lyozmalari G‘arbiy
Yevropa va Turkiya kutubxonalarida saqlanadi.
11. «Xitoynoma». Bu risolani Ali Qushchi 1438 yili Ulug‘bek
tomonidan Xitoyga elchilikka yuborilganidan qaytganidan so‘ng fors
tilida yozgan. U o‘zining shaxsiy kuzatishlariga ko‘ra Xitoyning
iqdimi, tabiati, xitoyliklarning urf-odatlarini bayon etgan. Undan
tashqari bu asarda matematika, geografiya bilan birga olam xaritasi
ham keltirilgan.
12. «Risolai mantiq» – 1430 yili Samarqandda, fors tilida
yozilgan risola. Yagona qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasining Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
13. «Sharhi tajvidi Xoja» («Xoja «Tajvidi»ning sharhi»). Asar
mashhur astronom, matematik va faylasuf Xoja Nasiriddin Tusiyning
(1201–1274) falsafaga doir «Tajvid» nomli asariga sharhdan iborat.
Uni bo‘lajak olim 1417 yili Kermondaligida yozgan bo‘lib, uning
qalamiga mansub ilk asar edi. Asarning qo‘lyozmalari Britaniya
muzeyida, Mashhaddagi imom Rizo kutubxonasida, Istambulda Ayya
Sofiya kutubxonasida, Tehron universiteti kutubxonasida, O‘zbekiston
Fanlar
Akademiyasi
Sharqshunoslik
institutida
va
Sankt-
Peterburgdagi ommaviy kutubxonada saqlanadi.
14. «Risola al-Mufradiya». Arab tilidagi risola, mantiqqa
bag‘ishlangan. Yagona qo‘lyozma nusxasi Leyden kutubxonasida
saqlanadi.
15. «Mahbub ul-hamoyil fi kashfil masoyil» («Masalalarni hal
qilishning mahbub bo‘lganlari haqida»). Risola arab tilida yozilgan
bo‘lib, 20 bobdan iborat. Har bir bob alohida fanga bag‘ishlangan.
Birgina qo‘lyozmasi Tehron universiteti kutubxonasida saqlanadi.
16. «Risola muta’olliqa bi kalimat at-tavhid» («Tavhid
kalimasiga aloqador risola»). Arab tilida yozilgan ilohiyotga doir
risola. Ko‘lyozmalari Berlin, Rim va boshqa shaharlardagi
kutubxonalarda saqlanadi.
17. «Risola tata’llaq bi kunya» («Umumiyatga aloqador risola»)
arab tilida yozilgan falsafiy asardir.
18. «Risola al-istiorot». Arab tilida yozilgan mantiqqa doir
risola. Ikki qo‘lyozmasidan biri Leyden universiteti kutubxonasida,
ikkinchisi Sankt-Peterburg ommaviy kutubxonasida saqlanadi.
19. «Sharh ar-risola al-Azudiya» («Al-Azudiya» risolasiga
sharh»). «Al-Azudiya» risolasi aslida Izziddin ibn Abdurahim ibn
186
Ahmad Ijiy (vafoti 1335) tomonidan arab tilida yozilgan bo‘lib, uni
Ali Qushchi sharhlagan. U tilshunoslikka mansubdir. Qo‘lyozmalari
Leyden universiteti kutubxonasida, Sankt-Peterburg ommaviy
kutubxonasida, Parij Milliy kutubxonasida, O‘zR FA Sharqshunoslik
institutida, Istambulda Ayya Sofiya kutubxonasida va Oksford
universiteti kutubxonasida saqlanadi.
20. «Al-unut va zavahir fi nazmil javohir» arab tilida yozilgan
mantiqiy risola. Ayya Sofiya va Leyden kutubxonasida ikki
qo‘lyozmasi saqlanadi.
21. «Risola al-mujas fit-tibb» («Tibbiyotga mansub mo‘jaz
risola»). Arab tilida. Birgina qo‘lyozmasi Ayya So‘fiya kutubxonasida
saqlanadi.
22. «Sharh risola al-fiqh» («Fiqh haqidagi risolaning sharhi»).
Bu asar islomdagi to‘rt mazhabdan biri bo‘lmish «Imomi A’zam»
mazhabiga asos solgan mashhur imom Abu Xanifa Nu’mon ibn Sobit
tomonidan yozilgan «Al-fiqh» risolasiga sharhdir. Asar arab tilida
yozilgan va islom huquqshunosligiga taalluqlidir. Qo‘lyozmaning
birgina nusxasi Qozon universiteti kutubxonasida saqlanadi.
23. «Risola fi hall al-misol al-handasa» («Geometriyaga doir bir
masalaning yechilishi haqida risola»). Arab tilida yozilgan bu asarda
muallif aylanaga o‘tkazilgan urinma hosil qilgan burchak haqida bir
teoremani isbotlaydi.
Ali Qushchining butun hayoti va ijodi fan yo‘lida sarflandi. U
o‘z asarlari bilan va ustozi Ulug‘bek bilan hamkorligi tufayli o‘z
nomini tarix sahifalariga abadiy kiritdi.
Dostları ilə paylaş: |