O’quv yilida o’rta ta’lim uchun
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
20-bilet biologiya
1.Yadro - zamburug', o'simlik va hayvonlar hujayrasining mu him tarkibiy qismi hisoblanadi. Yadroning shakli, o'lchami hujay raning shakli va o'lchami hamda funksiyasiga bog'liq. Asosan hu jayralarda bitta yadro bo'ladi. Ayrim hujayralargina jigar, muskul, suyak ko'mik hujayralari ko'p yadroli
bo'ladi. Yadro asosan
quyi
dagi vazifalarni bajaradi: 1. Irsiy axborotni saqlash, ko'paytirish va nasldan-naslga o'tkazish. 2. Hujayrada sodir bo'ladigan moddalar almashinuvi jarayonini idora qilish.Hujayra hayotining turli davrlarida yadroning tuzilishi va funk siyalari har xil bo'ladi. Interfaza holafidagi yadro quyidagi qism lardan yadro qobig'i,
yadro shirasi, yadrocha va xromosomadan fashkil fopadi.
1 ) Mendel o'z fajribalarida xushbo'y no'xaf o'simligining yeffi juft irsiy belgisini nasldan naslga o'fishini kuzafdi. Keyinchalik olim larning ilmiy izlanishi nafijasida
lari isbotlab berildi. Natijada bu qonunlar umumiy xarakterga ega ekanligi tan olindi. Lekin keyingi ilmiy izlanishlar xushbo'y no'xat ning ayrim belgilari - changchi shakli, gulning rangi nasllarda mustaqil taqsimlanmasligi isbot etildi. Nasllar ota-onaga o'xsha gan holda qoladi. Asta-sekin Mendelning uchinchi qonuni asosida bunday belgilar ko'p to'plana bordi. Shu narra aniq bo'ldiki, av lodlarda belgilarning ajralishi va kombinatsiyasida barcha genlar tarqalmaydi. Albatta, ixtiyoriy organizmda genlar soni nihoyatda ko'p. Xromosomalar soni esa ma’lum miqdorda bo'ladi. Har bir xromosomada juda ko'p genlar joylashadi. Bunday genlar bir-biri bilan birikkan genlar deyiladi. Ular birikkan guruhlarni tashkil eta di.
Genlarning birikkan guruhi xromosomalarning gaploid to'plami ga mos keladi. Misol uchun, odamda 46 ta xromosoma -
guruhi 23 ta, drozofilada 8 ta xromosoma - birikkan guruhi 4 ta, no'xatda 14ta xromosoma - birikkan guruhi 7 ta bo'ladi. Genlar bir xromosomada bo'lganda nasldan naslga o'tish qonuniyatlari haqidagi masalani T. Morgan va uning shogirdlari mukammal o'rganishgan. Ular o'z tadqiqotlarini asosan drozofila meva pashshasida olib borishgan. Drozofila meva pashshasi genetik tadqiqotlar uchun juda qulay. Drozofila laboratoriya sharoitida oson ko'payadi, serpusht bo'ladi: ular
ko'p va turli-tuman, xromosomalari oz (diploid soni 8 ta) bo'ladi. Tajribalardan ma’lum bo'lishicha, bir xromosomada joylashgan genlar birikkan genlar bo'ladi, ya’ni mustaqil taqsimlanmay, asosan, birgalikda nasldan naslga o'tadi. Buni aniq misolda ko'rib chiqamiz. Agar kulrang tanali va normal qanotli drozofila bilan qo ramtir
va kalta qanotli drozofila chatishtirilsa, duragaylar ning birinchi avlodidagi barcha pashshalar kulrang tanali ia nor mal qanotli bo'lib chiqadi. Bu ikki juft allel bo'yicha geterozigotadir (kulrang tana, qoramtirtana va normal qanot, kalta qanot). Tahliliy chatishtirish o'tkazishda digeterozigota (kulrang tanali va normal qanotli) urg'ochi pashshalarni retsessiv belgili qoramtir tanali va kalta qanotli erkak pashshalar bilan chatishtiramiz. Mendelning ik kinchi qonuni bo'yicha naslda to'rt xil fenotipli: 25 % normal qa notli kulrang tanali, 25 % kalta qanotli kulrang tanali, 25 % normal qanotli qoramtir tanali va 25 % kalta qanotli qoramtir tanali pash shalar olinishi kerak edi. Lekin Morganning olib borgan tajriba larida esa butunlay boshqacha natija olingan. Bu misolda bekross chatishtirishda diduragaydagi kabi to'rtta emas, balki ikkita genotipik guruh ajralib chiqdi. Ulardan biri kul rang tanali normal qanotli, ikkinchisi esa qora tanali kalta qanotli edi. Nisbat 1:1 bo'ldi. Bu
A-B va a-b genlari birikkan holda irsiy
Telegram: @imtihonlar_kanali_uz Bot: @imtihonuzb_bot Telegram: @imtihonlar_kanali_uz Bot: @imtihonuzb_bot
irsiylanish to'liq birikkan holda irsiy lanish hisoblanadi. Bu dalillarga asoslanib, Morgan birikkan holda irsiylanish qonunini kashf etdi. Morgan va uning shogirdlari bir xromosomada joylashgan genlar ba’zan bir-biridan ajralgan holda irsiylanishlari mumkin ekanligini ham isbotladilar. Buning sababi gomologik xromosoma lardagi birikkan genlar meyoz jarayonida krossingover tufayli ay rim qismlari bilan o'zaro almashinuvidir. Ularni krossingoverga uchragan gametalar deyiladi. Chunki gomologik xromosomalar o'xshash uchastkalari bilan almashinuv natijasida xromosomalar strukturaviy qayta tuzilgan bo'lib, ularda birikkan genlar krossin gover tufayli
ajralib, yangi o'zgargan variantda o'zaro birikadilar. Natijada, bekkross chatishtirish uchun olingan organizm to'rt xil: ikkita krossingoverga uchramagan, ikkita krossingoverga uchra gan gameta hosil qiladi.Bekkross chatishtirish natijasida olingan F1 duragaylarning 83 % ota-ona organizmga o'xshash bo'lib, kulrang tanali normal qanotli 41,5 %, qoramtir tanali kalta qanotli 41,5%ni tashkil etadi. Fb ning faqat 1 % ota-onadan farq qiladi, ya’ni kulrang tanali - kalta qanotli 8,5 % va qoramtir tanali normal qanotli 8,5 % ni tash kil etadi. Bu1 % krossingover foizi deb ataladi. Bunday irsiyla nishni genlarning to'liqsiz birikkan holdagi irsiylanishi deb ataladi. Ana shu misoldan ko'rinib turibdiki, kulrang tana - normal qa not va qoramtir tana - kalta qanot belgilarini yuzaga chiqaradigan genlar asosan birgalikda nasldan naslga o'tadi, ya’ni boshqacha aytganda, o'zaro birikkan holda bo'ladi. Bu birikish genlarning muayyan bir xromosomada joylashganligiga bog'liq. Shunung uchun meyozda bu genlar tarqalib ketmaydi, balki birgalikda nasldan-naslga o'tadi. Bir xromosomada joylashgan genlarning birikish hodisasi Morgan qonuni bilan mashhur. Bir-biriga birikkan genlar guruhining soni muayyan turda gi xromosomalarning gaploid soniga mos keladi. Tadqiqotlarga qaraganda, genlarning qayta kombinatsiyalanishiga sabab shuki, meyoz jarayonida gomologik xromosomalar konyugatsiyalan ganda ularning ma’lum bir foizi o'z qismlarini ayirboshlaydi yoki boshqacha aytganda, bir-biri bilan chalkashadi. Bunda dastlab gomologik xromosomalarning birida joylashgan genlar endi tur li gomologik xromosomalarga o'tib qolishi aniq bo'ladi. Ular qayta kombinatsiyalanadi. Turli genlarning chalkashish foizi turlicha bo'lib qoladi. Bu ular orasidagi masofaga bog'liq. Genlar xromo somada bir-biriga qancha yaqin joylashsa chalkashganda ular shuncha kam ajraladi, birikish foizi shuncha yuqori bo'ladi. Chunki bunda xromosomalar turli qismlari bilan almashinadi va bir-biriga yaqin joylashgan genlarning birga bo'lish ehtimoli ko'p bo'ladi. Ana shu qonuniyatlarga asoslanib, genetik
jihatdan yaxshi o'rga nilgan
organizmlarda xromosomalarning genetik xaritasi tuzilgan. Ma’lum birikish guruhga kirgan genlarning joylashish tasviri genetik xarita deyiladi. Xaritada har qaysi xromosomada genlarning joylashish tartibi, ularning soni, belgisi, orasidagi masofa ko'rsa tiladi. Masalan, drozofila pashshasida uning 4ta xromosomasida 500 genning joylashgani aniqlangan. Drozofila pashshasida gomologik xromosomalarning chalkashishi va qismlarining almashinishi faqat urg'ochilarda sodir bo'ladi. Erkak pashshalarda bu bosqich bo'lmaydi, shuning uchun ularda bitta xromosomada joylashgan genlarning birikishi to'liq birikish hisoblanadi. Ana shu
sababga ko'ra, tahlil qiluvchi cha
uchun urg'ochi pashshalarni olish kerak. 2 )
A v a T 11*2=22 G va S 7*3=21 21+22=43 18*0.34=6.12nm
Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|