O‘quvchilar nutqini o‘stirish metodikasi

Hikoya”
O’qituvchi xattaxtaga bir nechta so’z yozib qo’yadi. Masalan: Nafisa, soat, yomg’ir, kitob kabi. O’quvchilar mustaqil ravishda shu so’zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Bunda ularning lug’at boyligi oshishi bilan birga, gaplarni to’g’ri tuzish, tovushlarni to’g’ri tallaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fiklash qobiliyati shakllanadi. O’qituvchi faol ishtirokchilarni vaqti - vaqti bilan rag’batlantirib borishi o’quvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchini orttiradi va bundan - da faol bolishiga ubndaydi. Mazkur o’yinlar darsdan tashqari mashg’ulotlarda va to’garaklarda ham bemalol foydalanish mumkin.
“Qarama-qarshi so’zlar.”
Bu o’yin mantiqiy tafakkurning hamda nutqnining rivojlanishiga yordam beradi . O’yinni individual tarzda ham, guruh bilan ham o’tkazish mumkin. O’yin sharti quydagicha: o’qituvchi bola yoki o’quvchiga bir so’zni aytadi, o’quvchi shu so’zning ma’nosiga qarama - qarshi bo’lgan so’zni topib aytishi kerak. Masalan: katta - kichik, issiq - sovuq, achiq - shirin, qorong’u - yoruq, keng-tor, uzoq-yaqin va hokazo. Odatda bolalar o’yin boshida biroz qiynalshadilar, aytilgan so’zga javoban antoni so’zni emas, sinonim so’z bilan javob beradi, masalan: katta - baland, uzun - uzoq kabi. Ammo o’yinning mohiyatini tushunib olganlaridan so’ng o’quvchilar yaxshi o’ynaydilar. O’yin bir necha marta o’tkazilganidan so’ng o’quvchilar abstrakt tushunchalarni ham osonlik bilan tushunadilar va javob beradi, shunda o’quvchilarning nutqi ham rivjlana boradi, masalan: chaqqon - yalqov, ishchan - dangasa kabi so’zlarga ham tez javob topa oladi.
”To’rtinchisi ortiqcha.”
Bu o’yin rasmlarsiz o’ynaladi. O’quvchiga yoki bolaga bir guruhga kiruvchi uchta predmet va boshqa guruhga mansub bitta predmet nomi aytiladi. Masalan: atirgul, boychechak, binafsha, qo’ziqorin. O’quvchi ular orasidan ortiqchasini aytganidan so’ng undan fikrini asoslab berishi so’ralishi kerak. Bu o’yinlar o’quvchilarning tafakkuri rivojlanishiga yordam berishi bilan birga nutqning o’sishiga ham yordam beradi.
O’yin individual tarzda o’tkazilsa ham yaxshi samara beradi, guruhda musobaqa ko’rinishida o’tkazilsa o’quvchilarning qiziqishi yanada ortadi.

”O’zaro bog’liqlik.”

O’quvchilarga rasmli kartochkalar tarqatiladi. Ular kartochkalar bilan tanishib chiqqach, o’quvchi rasmdagi predmet haqida gapirib beradi.

”Masalan: bu olma. Olma bog’da o’sadi va mevalarga kiradi. Uni o’quvchilar juda yaxshi ko’rishadi”. Keyin ikkinchi bola ham o’zidagi predmet haqida gapiradi va o’zidagi predmet bilan birinchi o’quvchidagi predmetni o’zaro bog’liqligini aytishi kerak.

”Masalan”: Bu quyosh. Quyosh chiqsa havo isiydi. Uni o’quvchilar yaxshi ko’rishadi. Quyosh istib tursa olma va boshqa mevalar pishadi”. Keyin uchinchi o’quvchi o’zidagi predmet haqida gapiradi va ikkinchi boladagi predmet bilan o’zidagi predmet orasidagi bog’liqlikni topishi kera. O’yin shu tartibda davom etadi.

”Buni qanday qo’llash mumkin.”

O’quvchilarga imkon qadar ko’p hollarda ishlatilishi mumkin bo’lgan predmet nomini ayting. Har bir o’quvchi o’z uslubini taklif qilishiga erishing. Masalan: Siz qalam so’zini aytishingiz mumkin. Uni ishlatish yo’llari turlicha bo’lishi mumkin: rasm chizish, yozish, ko’rsatkich sifatida va hokaza.

”Umumiylikni izlash.”

O’quvchilar aylana qurib o’tiradilar. Olib boruvchi o’quvchilardan biriga to’pni otayotib, bir-biri bilan bog’lanmagan 2 ta so’zni aytadi. Masalan: maktab va o’quvchi, kitob va javon, quyosh va gul va hokazo. To’pni tutib olgan o’quvchi so’z juftligi orasidan umumiy belgini aytib to’pni qaytaradi.
”Safar”.

O’quvchilarga maktabdan yoki uylaridan ma’lum bir joygacha bo’lgan yo’lini tasvirlash topshirig’i beriladi. O’quvchilar bir necha kun davomida ”ob’ekt” ni mustaqil kuzatadilar va uni og’zaki tasvirlab beradilar. Sinchkovlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, atrof - muhitga diqqat – e’tibor talab etiladigan bu o’yib vositasida Vatanni sevish, tabiatga muhabbat, chor – atrof e’tiborli bo’lish hislarini tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, mazkur o’yinlardan foydalanganda o’quvchilarning nutqi rivojlanadi, lug’at boyligi yanada ortadi, mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi.

Xulosa
Jamiyatimizni erkinlashtirish g’oyasi bevosita ta’lim jarayonida o’z ifodasini topib, uni yangidan tashkil qilsih va mazmunini o’zgartirish, yanada insonparvarlashtirish, ijtimoiylashtirish va demokratlashtirish asosida ta’minlanadi.
Kelajagimiz bo’lgan yoshlarning erkin firklovchi, barkamol shaxs bo’lib shakllanishi uchun ularni har tomonlama rivojlantirish zarur. Ularning psixologik, jismoniy va ijtimoiy jihatlarini o’rganib, o’zlarini erkin tutishi va fikrini mustaqil ifodalashida to’siq bo’ladigan salbiy psixoloogik holarlarni aniqlash va bartaraf etish lozim. Negaki bu holatlar faqatgina yoshlarning bilim olishida to’siq bo’lib qolmasdan, balki ularning o’z-o’zini past baholashiga ham olib keladi va bu narsa o’z navbatida shaxsning boshqa psixik jarayonlarining normal rivojlanishida salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Mamlakatimizning istiqlol yo’lidagi birinchi qadamlaridanoq buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish uning milliy zaminini mustahkamlash zamon talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari va ko’nikmasi darajasiga chiqarishga katta ahamiyat berib kelinmoqda.
Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shxsning shakllanishiga olib keladi. O’zining qadr-qimmatini anglaydigan idorasi baquvvat, imoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Ana shunday keyin ongli turmmush kechirish jamiyat hayotining bosh mezoniga aylanadi. Shunda inson o’z aqli, o’z tafkkuri, o’z mehnati, o’z mas’uliyati bilan ongli tarzda ozod va hur fikrli inson bo’lib yashaydi.
Barcha ma’naviy axloqiy fazilatlarning poydevori, tushunchalari, ko’nikmalri bolalikdan tarkib toptirilmasagina, bu poydevor barqaror bo’ladi. Ma’naviy axloqiy fazilatlar tarkibida nutq, muloqot, munosabat madaniyati alohida o’rin tutadi. O’quvchilarda nutqiy munosabatga kirishish malakasini hosil qilishda pedagogikaning roli kattadir. Bu o’qituvchining erkin va aniq – ravshan nutqi, o’quvhilar nutqi va tafakkurini rivojlantirishning birinchi darajali muhim shartlaridan hisoblanadi.
O’qituvchi o’z nutqining bolalarga qanday ta’sir etayotganini kuzatishi, tushunarli va qiziqarli bo’lganini hisobga olishi kerak. Aagar bolalar darsga e’tiborsiz o’tirsalar, demak, o’qituvchi nutqining ta’siri kuchi sust.
O’qituvchining mahorti shundaki, u o’zining yoqimli nutqi bilan bir butun jamoaga ta’lim-tarbiya beribgina qolmay, balki ularni yuksaklikka intlishga chorlashi kerak.
Yuqorida keltirilgan ta’limiy o’yinlar o’quvchilarning darsda faolligini oshirish bilan birga bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yengillashtirish va mustahkamlash, nutq o’stirishga yo’naltitirilgan har bir mashg’ulotni qiziqarli tashkil etishga xizmat qiladi.