O'rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.

Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi.

Turk xoqonligi qo‘l ostida birlashgan xalqlar taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘lganlar. Aholining bir qismi o‘troq dehqonchilik bilan, qolgan qismi esa ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. So‘g‘-diyona, Xorazm va Toharistonda dehqonchilik qiluvchi aholining kattagina qismi patriarxal oila sifatida yashar edi. Bu davrda Xorazmda va ayniqsa, Sug‘dda savdogarlar jamiyatda yetakchi o‘rinni egallaganlar. Ko‘chmanchi turk qabilalari VI-VII asrlarda o‘tovlarda yashaganlar va to‘rt g‘ildirakli aravalarda ko‘chib yurganlar.

• Turk xoqonligi qo‘l ostida birlashgan xalqlar taraqqiyotning turli bosqichlarida bo‘lganlar. Aholining bir qismi o‘troq dehqonchilik bilan, qolgan qismi esa ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. So‘g‘-diyona, Xorazm va Toharistonda dehqonchilik qiluvchi aholining kattagina qismi patriarxal oila sifatida yashar edi. Bu davrda Xorazmda va ayniqsa, Sug‘dda savdogarlar jamiyatda yetakchi o‘rinni egallaganlar. Ko‘chmanchi turk qabilalari VI-VII asrlarda o‘tovlarda yashaganlar va to‘rt g‘ildirakli aravalarda ko‘chib yurganlar.
• Aholining mehnatkash qismi "budun" yoki "qora budun" deb atalgan. Urug‘ - qabilaning yirik vakillari esa "beklar" nomi bilan yuritilgan. Jamoani "xoqon" va zodagonlar kengashi - "qurultoy" boshqargan. Turk xoqonligi hududida yashovchi aholi bug‘doy, arpa, sholi, tariq va boshqa mahsulotlarni yetishtirish bilai band bo‘lgan. Eftaliylar davriga nisbatan sug‘orish tizimi bu davrda bir muncha ko‘payadi, Xorazm vohalarida esa aksincha kamayadi. Aholi uzumchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan. Paxta, beda, tut daraxti ekishga va uy hayvonlarini boqishga katta e’tibor berilgan.