Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli
güləbriĢini növü geniş yayılmışdır. MNB-da kolleksiyası vardır. Güləvər (Öküzöldürən)-
Yüklə 2,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
güləbriĢini növü geniş yayılmışdır. MNB-da kolleksiyası vardır. Güləvər (Öküzöldürən)- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik, ikiillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Centaurea» adlanır. Lüğəti mənası kentein-öküz, tauros-öldürmək deməkdir. Çiçəkləri və yarpaqları zəhərli olduğundan mal-qara, xüsusən öküz yedikdə zəhərlənib öldüyündən, bitkiyə bu adı vermişlər. Rus dilində «Vasilek» adlanır. Balverən bitkidir. Toxumlarında 28,2%-ə qədər qatı yağ vardır. Ət məhsullarının konservləşdirilməsində ədviyyat kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında 30 növü bitir. Gülxətmi- Əməköməcikimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Alcea» adlanır. Lüğəti mənası alce-qüvvət deməkdir. Rus dilində «Ştok-roza» adlanır. Xalq təbabətində gülxətminin qurudulmuş çiçəklərinin dəmlənməsindən soyuqdəymədə sinə yumşaldıcı kimi, başın tükünün tökülməsinə qarşı, habelə sidik yollarının iltihabında və s. istifadə edirlər. Qara-qırmızı ləçəklərindən rəng alınır. Gülxətminin kökündən dərman hazırlanır. Azərbaycan florasında 8 növü vardır ki, bunlardan cəhrayı növü mədəni şəraitdə becərilir.
latın dilində «Lathyrus», rus dilində «Çina» adlanır. Lüğəti mənası 2 yunan sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir, belə ki, la-çox, thuros-cəlb edən deməkdir. Yem bitkisidir. Tərkibində 21,6% protein və 17,1% zülal vardır. Kənd təsərrüfatı heyvanları tərəfindən yaxşı yeyilir. Bal-verən bitkidir. Yarpaqlarında 205 mq% C vitamini vardır. Azərbaycan flora-sında 18 növü bitir. Gülünbahar(Saqqızotu)-Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Calendula», rus dilində «Noqotki», «Kalendula» adlanır. Dərman gülünbaharı qiymətli dərman və boyaq bitkisi kimi istifadə olunur. Çiçəklərdən alınan boyaq maddəsi yeyinti sənayesində, yağ və qənnadı məmulatlarının hazırlanmasında və eləcə də yun iplərin boyanması məqsədilə istifadə olunur. Gülünbahardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi üçün təbabətdə geniş istifadə edilir. Dərman kimi tinktura (iltihab prosesi zamanı ağız boşluğunu qarqara etmək) və məlhəm halında (çiban, yara və xoraların müalicəsində) istifadə edilir. Azərbaycan florasında 3 növü vardır ki, bunlardan biri də mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiyada becərilir.
fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Helianthus» adlanır. Lüğəti mənası helios-günəş, anthosisə çiçək deməkdir. Rus dilində «Podsolneçnik» adlanır. Balverəndir. Günəbaxanın toxumundan yağ alınır. Ondan şirniyyatda, xüsusən günəbaxan halvası hazırlayırlar. Yarpaq və gövdəsində 26,4 qamm A vitamini, yarpağında 55-153,2 mq% C vitamini vardır. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. MNB-da Köküyumrulu günəbaxan növünün kolleksiyası vardır.
«Krasodnev» adlanır. Qiymətli bəzək bitkisidir. Xalq arasında çiçəklərinin qurusundan çay kimi dəmləyib içir və yeməyə qatırlar ki, rəngini və tamını yaxşılaşdırsın. Soyuğa, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı bitkidir. Azərbaycan florasında Kürən günotu növü bitir. MNB-da növ və çeşidləri becərilir.
adlanır. Lüğəti mənası peri-ətrafına, plecein isə burulmaq deməkdir. Rus dilində «Obvoynik» adlanır. Hündürlüyü 12 m-ə çatan sarmaşan bitkidir. Şaquli yaşıllaşdırmada çox qiymətlidir.
32
Yarpağı, çiçəyi və toxumu zəhərlidir. Süd şirəsində kauçuk olur. Azərbaycan florasında Yunan güyəməsi növü geniş yayılmışdır MNB-nın kolleksiyasında vardır. Güyənə (Toyçiçəyi, Süleyman möhürü)- Zanbaqkimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Polygonatum» adlanır. Lüğəti mənası polic-çox, qonum-künc, kənar deməkdir. Rus dilində «Kupena», «Solomonova peçatğ» adlanır. Dekorativ bitkidir. Cavan zoğ və kökümsovu suda təmizlənir, sonra bişirilmiş və yağda qızardılmış halda istifadə olunur. Bəzək-bağçılığında bordyur bitkisi kimi ağac və kol bitkiləri arasında əkilir. Gül dəstəsi və çiçək kompozisiyalarında istifadə olunur. Azərbaycan florsında 3 növü bitir. MNB-da 2 növün kolleksiyası vardır.
adlanır. Lüğəti mənası dixa-ayrı-ayrı, stiloc-sütuncuq deməkdir. Rus dilində «Dixostilis» adlanır. Azərbaycan florasında 2 növü bitir.
bağlarda becərilirlər. Yüksək dekorativliyi ilə yanaşı torpağı göbələk xəstəliklərindən sağlamlaşdırır. Yarpaq və gövdəsi askorbin turşusu (C vitamini) ilə zəngindir. Qönçə və çiçəklərindən ədviyyat kimi istifadə olunur. MNB-da Böyük herikgülü növü kolleksiyada vardır. Herniyar- Qərənfilçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Herniaria» adlanır. Lüğəti mənası qernia-yırtıq (qrıja) deməkdir. Rus dilində «Qrıjnik» adlanır. Hamar herniyarın tərkibində qlükozid-herniarin, herniarin-saponin, kumarin və alkaloidlər vardır. Azərbaycan florasında 4 növü bitir. Heterasiya- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Heteracia» adlanır. Lüğəti mənası heteros-sökmək, ayırmaq, aralamaq, achenia isə toxumca deməkdir. Azər-baycan florasında ġovis heterasiya növü bitir.
adlanır. Heyvanın meyvəsində C vitamini, şəkər, aşı və s. maddələri vardır. Xalq təbabətində heyvanın meyvəsi və toxumlarından ürək-damar, mədə-bağırsaq sistemi xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Heyva şirəsindən ödqovucu vasitə, qanazlığında qüvvətverici qida, göz xəstəliklərində, qanlı öskürəyə qarşı müalicə əhəmiyyətli dərman kimi istifadə edilir. Onun toxum, yarpaq və zoğlarından çay dəmləməsindən uşaqlıq qanaxmasına, bronxial asma xəstəliyinə və ürək ağrılarına qarşı sakitləşdirici vasitə kimi geniş istifadə olunur. Heyvadan mürəbbə, kompot, povidlo, marmelad, jele, cem və s. hazırlanır. Azərbaycan florasında Adi heyva növü bitir. MNB-da kolleksiyada 1 növü becərilir. Həlməl- Həlməlkimilər fəsiləsinə aid olub, çoxillik ot bitkisidir. Bitki latın dilində «Zygophyllum», rus dilində «Parnolistnik» adlanır. Zəhərli olub, mal-qara tərəfindən yeyilmir. Zəhərlilik dərəcəsi tərkibində olan saponin maddələrinin və alkaloid birləşmələrinin miqdarından asılıdır. Adi həlməlin tərkibi 5,94% su, 11,95% kül, 10,17% protein, 16,66% sellüloza və s.-dən ibarətdir. Yarpaqlarında 25-70 mq% C vitamini, meyvəsində isə 10 mq% C vitamini vardır. Adi həlməlin təzə tər yarpaqlarından yetişdirici, yumşaldıcı məlhəm kimi istifadə edilir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Adi həlməldir. Həmişəcavan (bax:Bağamburc) Hibiskus (Suriya gülü)- Əməköməcikimilər fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Hibiscus», rus dilində «Qibiskus» ad-lanır. Dekorativ, dərman və lifli bitkidir. Yaşıllaşdırmada tək-tək, qrupla park və bağlarda əkmək üçün qiymətlidir. Azərbaycan florasında 4 növü vardır ki, bunlardan 3-ü mədəni şəraitdə becərilir. MNB-nın kolleksiya sahəsində vardır. Hortenziya (Yapongülü)- Daşdələnkimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Hydrangea» adlanır. Lüğəti mənası latın dilində qidor-su, alqeyon isə qab deməkdir. Rus dilində «Qortenziə», «Qidranqeə» adlanır. Toxumları, qələmləri, kök pöhrələri ilə çoxaldılır. Azərbaycan florasında Bağ hor-tenziya növü bitir. MNB-da şüşəbəndlərdə kolleksiyası vardır.
33
Hülpə- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Imperata», rus dilində «İmperata» adlanır. Kağız sənayesində istifadə olu-nur. Mal-qara tərəfindən yaxşı yeyilir. Çiçək qrupları quru buket üçün yarar-lıdır. Azərbaycan florasında Ġstivanəvi hülpə növü bitir.
dilində «Crucianella» adlanır. Lüğəti mənası crux-xaç deməkdir. Rus dilində «Krestovniüa» adlanır. Azərbaycan florasında 5 növü bitir.
çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Senecio», rus dilində «Krestovnik» adlanır. Xaçgülünün bir neçə növlərinin tərkibi qiymətli alka-loidlə zəngindir. Dərman bitkisidir. Dərman məqsədilə bitkinin bütün hissə-lərindən müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Azərbaycan flo- rasında 18 növü bitir.
Lüğəti mənası xamai-alçaq, rops-kol deməkdir. Rus dilində «Xamerops» adlanır. Alçaq boylu kol bitkisidir. Avropanın cənubunda xameropsun yarpağından səbət hörülməsində və şlyapa hazırlanmasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında Alçaq xamerops növü bitir. MNB-da kolleksiyada vardır.
latın dilində «Humulus», rus dilində «Xmelğ» adlanır. Lüğəti mənası latın dilində humus-torpaq, qrunt deməkdir. Bitki yerə sərildiyindən ona bu ad verilmişdir. Efir və aşılayıcı maddələrlə zəngindir. Budaq və yarpaqları ağır metalların ionlarını özündə adsorbsiya etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Xamırmayanın çiçək qrupunun tərkibində və qozalarında lupulin vardır. Lupulin pivənin hazırlanmasında, pivəyə acılıq, ətir, şəffavlıq verilməsində və uzun müddət saxlanılmasında istifadə olunur. Təbabətdə lupulin sidik kisəsinin qıcıqlanmasında sakitləşdirici, ağrıkəsici kimi, yara xəstəliklərində məlhəm kimi istifadə olunur. Yazda cavan zoğları qidada istifadə olunur. Dekorativ bitkidir. Azərbaycan florasında Adi xamırmaya növü bitir. MNB-nın kolleksiyasında vardır. Xanıməli (Rododendron, azaliya)- Erikakimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Rhododendron» adlanır. Lüğəti mənası rhodon-qızılgül, dendron-ağac deməkdir. Rus dilində «Rododendron», «Azaliə» adlanır. Dekorativ bitki kimi bağlarda geniş yayılmışlar. Yarpaqları heyvanlar tərəfindən yeyildikdə zəhərlənmə ilə nəticələnir. Dərman bitkisidir. Onun yarpağından sidikqovucu və tərlədici dərman kimi, həmçinin yel, podaqra, titrətmə və digər xəstəliklərə qarşı istifadə olunur. Yarpağından hazırlanmış preparat homeopatiyada istifadə olunur. Balverən bitkidir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Xanımotu- Badımcançiçəklilər fəsiləsinə aid olan çoxillik ot bitkisidir. Bitkiyə bəzən meşə gözəli də deyilir. Bitki latın dilində «Atropa» adlanır. Lü-ğəti mənası a-inkar etmə «yoxdur», trepein isə yönəltmək, çevirmək, dön-dərmək deməkdir. Rus dilində «Krasavka», «Belladonna» adlanır. Zəhərlidir. Bitkinin bütün hissələrində alkaloidlər (atropin, hissiamin və s.) vardır. Yarpaq və köklərindən mədənin xora xəstəliyində, öd daşı xəstəliyində, babasil, nevralgiya və bronxial astmada istifadə edilən spazmolitik və ağrıkəsən dərman hazırlanır. Tərkibində olan atropin göz bəbəyinin böyüdülməsində istifadə edilir. Yarpaqlarında 20,3 mq% C vitamini vardır. Azərbaycan florasında Qafqaz xanımotu növü bitir. Xardal- Kələmkimilər (Xaççiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Sinapis» adlanır. Lüğəti mənası sinapi-xardal deməkdir. Rus dilində «Qorçiüa» adlanır. Çöl xardalının cavan yarpaqları qidada salat və ispanaq kimi istifadə olunur. Xardalın toxumlarından qənnadı, konserv və ətriyyat sənayesində istifadə edilən yağ, tibdə xardal spirti kimi işlədilən efir yağı alınır. Balverən bitkidir. Azərbaycan florasında Çöl xardalı növü bitir.
bitkidir. Bitki latın dilində «Onobrychis», rus dilində «Gsparüet» adlanır. Dağlıq rayonlarda yanacaq kimi istifadə olunur. Yarpaqlarının gümüşü rəngli, çiçəklərinin rəngbərəng olması bitkinin bəzək-bağçılıqda və çiçəkçilikdə geniş istifadə olunması üçün çox yararlıdır. Quraqlığa 34
davamlı, balverən bitkidir. Torpağı azotla zənginləşdirməklə bərabər, həm də bütün yazlıq bitkilərin sələfidir. Qiymətli yem bitkisidir. Azərbaycan florasında 22 növü bitir. Xaş-xaş- Xaşxaşkimilər fəsiləsinə aid olan birillik, ikiillik və çoxillik bit-kidir. Bitki latın dilində «Papaver», rus dilində «Mak» adlanır. Şərq xaşxaşının iri çiçəkləri dekorativ məqsədlə bağlarda geniş surətdə əkilir. Çiçəklərinin tərkibində alkaloid readin və morfin vardır. Özüyayılan xaşxaşın qurudulmuş çiçəklərindən sakitləşdirici vasitə kimi istifadə olunur. Bir çox növlərinin toxumlarında 46-56% yağ, 20%-dək zülal olur. Yağından qənnadı və konserv istehsalında, ətriyyat sənayesində, rəssamlıqda rəng hazırlan-masında, toxumlarından isə çörəkbişirmədə istifadə edilir. Azərbaycan flora-sında 20 növü vardır ki, bunlardan biri mədəni şəraitdə becərilir.
Lüğəti mənası qala-süd, antos-çiçək deməkdir. Azərbaycanın bir çox rayonlarında yerli əhali bitkiyə «qarçiçəyi», yaxud «südçiçəyi» deyirlər. Rus dilində «Podsnejnik» adlanır. Xədicəgülü tibdə və xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Bitkinin soğanaqlarında və yarpaqlarında 0,07% qalantamin alkaloidi vardır. Bu alkaloiddən alınan dərmanlar iflic, mərkəzi sinir sisteminin pozuntularında, hərəkət üzvlərinin fəaliyyətdən düşməsi, uşaqlarda haram ilik xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Soğanaqları zəhərlidir, yeyildikdə arasıkəsilmədən qusma baş verir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Azərbaycanın «Qırmızı Kitab»ına daxil edilmişdir. MNB-nın kolleksiyasında saxlanılır.
da deyilir. Bitki latın dilində «Symphytum», rus dilində «Okopnik» adlanır. Dərman xəndəkotunun kök və kökümsovunda alkaloid və aşı maddələri vardır. Tibbdə və baytarlıqda iltihaba qarşı və qankəsən dərman kimi istifadə edilir. Azərbaycan florasında 3 növü bitir. Xəşənbül (Barınc)- Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olan bir-illik və ikiillik bitkidir. Bitki latın dilində «Melilotus», rus dilində «Donnik» ad-lanır. Tərkibində efiryağlı maddə-kumarin olduğundan heyvanlar tərəfindən 1-2 gün həvəslə yeyilmir. Sonralar onlar bitkini həvəslə yeyirlər. Şoran tor-paqları azotla zənginləşdirir. Yarpaqlarından mətbəx ədviyyatlarında istifadə olunur. Yarpaqlarında 240-370 mq% C vitamini vardır. Azərbaycan flora-sında 7 növü bitir. Xımı- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik bit-kidir. Bitki latın dilində «Pastinaca» adlanır. Lüğəti mənası pastus-yem de-məkdir. Rus dilində «Pasternak» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü bi-tir.
ikiillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Erigeron» adlanır. Lüğəti mənası eri-erkən, geron- löhnə deməkdir. Rus dilində «Melko-lepestnik» adlanır. Gövdə və yarpaqlarından «eriqeron yağı» alınır ki, bu-nun tərkibində də limonen vardır. Yarpaqlarında 18,9 mq% C vitamini və 0,84% kauçuk vardır. Azərbaycan florasında 7 növü bitir. Bunlardan ən əhə-miyyətlisi Kanada
Bitki latın dilində «Cucumis», rus dilində «Oqureü» adlanır. Geniş yayılmış tərəvəzdir, qidada çiy və duza qoyulmuş halda istifadə olunur. Xiyarın tərkibində 94-97% su, 0,8-1,6% azotsaxlayan maddələr, 0,03-0,2% yağ, 0,7-1,5% şəkər, 1-1,6% digər azotsuz ekstrakt maddələr, 0,3-0,6% kül və s. vardır. Meyvəsində 10-20 mq% C vitamini, 0,87-1,5 qamm B 1 vitamini və qabığında isə 0,8 qamm A provitamini vardır. Azərbaycan florasında Adi xiyar növü vardır ki, bu da mədəni şəraitdə becərilir. Xoraotu- Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olan ikiillik və çox-illik bitkidir. Bitki latın dilində «Anthyllis», rus dilində «Əzvennik» adlanır. Qiy-mətli yem bitkisidir. Tərkibində 15,3% protein, 2,5% yağ, 26,3% sellüloz və 45,4% azotsuz ekstrakt maddələr vardır. Çiçəklərindən göy boya alınır. Xalq təbabətində mədə-bağırsaq xoralarının müalicəsində istifadə olunur. Azər-baycan florasında 2 növü bitir.
35
Xortumçiçək- Keçiqulağıkimilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Rhynchocorys» adlanır. Lüğəti mənası rhynchos-dimdik, korys-qalpaq, qapaq, dəbilqə deməkdir. Rus dilində «Xobotnik» adlanır. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Xoruzgülü- Qaymaqçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Adonis», rus dilində «Qoriüvet», «Adonis» adlanır. Zəhərlidir. Tərkibində qlükozid (C 25
40 O 10 ) vardır. Yay xoruzgülündən xalq təbabətində böyrək xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Azərbaycan florasında 5 növü bitir. Xostək- Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olan kol bitkisidir. Bitki latın dilində «Garagana», rus dilində «Karaqana», «Çiliqa» adlanır. De-korativ bitkidir. Toxumları ilə çoxalırlar. Yarpaqlarında 9,27 mq% C vitamini vardır. Mal-qara tərəfindən yaxşı yeyilir. Balverən bitkidir. Azərbaycan flora-sında 2 növü vardır ki, bunlardan biri də mədəni şəraitdə becərilən Ağac-varı xostəkdir. Xrizantema(Payızgülü)- Kəpənəkçiçəkkimilər (Mürəkkəbçiçəkkimilər) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Chrysanthemum» adlanır. Lüğəti mənası chrysos-qızıl, anthemos isə çiçək deməkdir. Ən çox payızda çiçək açdığına görə bitkiyə payızgülü deyirlər. Rus dilində «Xrizantema» adlanır. Dekorativ bitkidir. Yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur. Çiçəklərin boyanmasında da istifadə olunur. Azərbaycan florasında Hind xrizantema növü bitir. MNB-da kolleksiyasında vardır. Xurma (Xurnik, pırnıx)- Ebenakimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Diospyros» adlanır. Lüğəti mənası dios-müqəddəs, pyros isə meyvə deməkdir. Rus dilində «Xurma» adlanır. Xurma meyvəsində 13,85% ümumi şəkər, qabığında 2,39%, yarpağında isə 4,3% aşı maddələri vardır. Arıçılığın inkişafında da müstəsna əhəmiyyəti vardır. Xurmanın meyvəsi vitaminlərlə zəngindir. Əhali meyvəsindən təzə və qurudulmuş halda istifadə edir. Xurmadan mürəbbə, bəhməz, cem, povidlo və s. hazırlanır. Xalq təbabətində xurma meyvəsindən qəbizlikdə işlətmə vasitəsi kimi istifadə edilir. Azərbaycan florasında 3 növü vardır ki, bunlardan ikisi: Yapon və
Bitki latın dilində «Dichrocephala» adlanır. Lüğəti mənası dichros-ikirəngli, kephale-baş deməkdir. Rus dilində «Dixroüefala» adlanır. Yem bitkisidir, yarpaqlardan ədviyyat kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında Enliyarpaq ikibaĢlı növü bitir. İkiləçək- Onaqrakimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Circaea», rus dilində «Dvulepestnik» adlanır. Köklərindən boyaq-çılıqda istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Sarı ikiləçək nö-vünün köklərindən sarı rəng alınır.
dilində «Ixiolirion» adlanır. Lüğəti mənası ixia-toxum növü, leyrion isə zanbaq deməkdir. Rus dilində «İksiolirion» adlanır. Dekorativ bitkidir. Çiçəkçilikdə geniş istifadə olunur. Toxumla və soğanaqları ilə çoxalırlar. MNB-ın kolleksiya sahəsində becərilir, nadir bitki kimi Azərbaycanın «Qırmızı Kitab»ına salınması təklif edilmişdir. Azərbaycan florasında Dağ iksiolirionu növü bitir.
İlanbaşı- Lamiasiyakimilər (Dodaqçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Dracocephalum» adlanır. Lüğəti mənası dracon-əj-daha, cephale-baş deməkdir. Rus dilində «Zmeeqolovnik» adlanır. Azər-baycan florasında 4 növü bitir.
Lüğəti mənası ofis-ilan, qlossa-dil deməkdir. Bitki ilan dilinə bənzədiyinə görə ona ilandili adı verilib. Rus dilində «Ujovnik» adlanır. Azərbaycan florasında 2 növü bitir.
bitkidir. Bitki latın dilində «Ferula» adlanır. Lüğəti mənası ferula-tənək, çubuq, deməkdir. Rus dilində «Ferula» adlanır. Dərman bitkisidir. Ondan «Baktizin» adında maddə alınır. Yanıq yerlərə sürtdükdə yanıq yerində ləkə qalmır. Azərbaycan florasında 8 növü bitir. 36
İlanotu- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Diplachne» adlanır. Lüğəti mənası diploc-ikiqat, axne-yuxarı təbəqə deməkdir. Rus dilində «Zmeevka» adlanır. Təzə-tər vaxtı heyvanlar tərəfindən yeyilir. İlanotunun kimyəvi tərkibi 11,49%-sudan, 6,98%-küldən, 7,28%-proteindən, 1,165%-azotdan, 2,57%-yağdan, 28,87%- sellüloz və s.-dən ibarətdir. Toxumları qidada istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. İlişən- Kərəvüzkimilər (Çətirçiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bit-kidir. Bitki latın dilində «Caucalis» adlanır. Lüğəti mənası kejein-alçalmaq, sürünmək, kaulos-gövdə deməkdir. Rus dilində «Priüepnik» adlanır. Azərbaycan florasında YapıĢan iliĢən növü bitir.
«Landış» adlanır. Dərman bitkisidir. Yar-paq və çiçəklərindən alınan tinkturadan ürək fəaliyyətinin tənzimində dər-man kimi istifadə edilir. Dekorativ və efir yağlı bitkidir. Zəhərlidir. Azər-baycan florasında Zaqafqaziya inciçiçəyi növü bitir. MNB-da kollek-siyası vardır. İnək noxudu- Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Vigna», rus dilində «Viqna» adlanır. İnək noxudu yaxşı dənli yem bitkisi hesab olunur. Toxumu 24-28% zülalla və 1,45-1,72% yağla zəngindir. Azərbaycan florasında 1 növü mədəni halda becərilir. İnnab- Murdarça fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Zizyphus», rus dilində «Unabi» adlanır. İnnab meyvələrindən həm təzə, həm də qurudulmuş halda geniş istifadə edilir. İnnab meyvələrində 21-25%-şəkər, 0,47-1,87% müxtəlif turşular, 2,1-5,8% pektin maddələri, 350-735 mq% C vitamini və s. vardır. İnnab meyvələri çox qədimdən tibbi əhəmiyyət kəsb edir. Onun meyvələrindən boğaz ağrısı, hipertoniya, mədə-bağırsaq və b. xəstəliklər zamanı dərman kimi istifadə edilir. Yarpağından və kökündən qızdırmaya qarşı istifadə edilir. Azərbaycan florasında 1 növü bitir. MNB-da və Şamaxı dayaq məntəqəsində 20-yə qədər sortu və 3 növü becərilir.
bitkidir. Bitki latın dilində «Erysimum» adlanır. Lüğəti mənası eryuomoy-şəfa vermək deməkdir. Rus dilində «Jeltuşnik» adlanır. Toxumlarında 27,5%-ə qədər qatı yağ vardır. Azərbaycan florasında 22 növü bitir. İstiot (Bibər)- Badımcankimilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Capsicum» adlanır. Lüğəti mənası capsa-qutu, anbar deməkdir. Rus dilində «Pereü» adlanır. İstiot qidaya ədviyyat kimi qatılır və turşuya qoyulmada da istifadə olunur, C və A vitamini ilə zəngindir. İstiotun meyvəli ətinin tərkibində 23,66-66,17% şəkər, 10,62-34,04% fruktoza, 2,12- 19,61% saxaroza, 3,57-11,49% qlükoza və 5,5-9,31% zülal vardır. MNB-da örtülü şəraitdə (oranjereyada) becərilir. Açıq şəraitdə mədəni əkin şəraitinə keçirilmiş bir neçə sortları becərilir. Azərbaycan florasında Birillik istiot nö-vü becərilir. İşıq otu- Cilkimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Luzula» adlanır. Lüğəti mənası luceo-parıldamaq deməkdir. Rus dilində «Ojika» adlanır. Sünbülləmə dövründə yem bitkisi kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında 6 növü bitir.
dilində «Roza», «Şipovnik» adlanır. Kökündə, gövdəsində və yarpağında aşı maddəsi, meyvəsində 8,09%şəkər, 2,74% pektin, 2,18% pentazon, 3,58% aşı və rəngləyici maddə, 500- 1077mq% vitamin, 0,071% efir yağı vardır. İtburnundan alınan dərman preparatları qan dövranının yaxşılaşdırılmasında, böyrək, mədə, dəri xəstəliklərinin və yaraların müalicəsində istifadə edilir. Tərkibində çoxlu miqdarda mikroelementlər, mürəkkəb efir, fitonsid və s. vardır. Ondan mürəbbə, cem, vitaminli içki, kompot və s. hazırlanır. MNB-nın kolleksiya sahəsində yeni növləri vardır. Kolleksiyada becərilən növlər üzərində yeni qızılgül sortları almaq üçün seleksiya işləri aparılır. Azərbaycan florasında 34 növü vardır, 6 növü mədəni şəraitdə becərilir.
bitkisidir. Bitki latın dilində «Ecballium» adlanır. Lüğəti mənası ecballeio-atma, tullama deməkdir. Rus dilində «Beşenıy oqureü» adlanır. Meyvəsində elaterin və profetin qlükozidləri
37
olduğu üçün zəhərlidir. Yetiş-məmiş təzə meyvələrindən alınan cövhər ishala qarşı istifadə olunur. Azər-baycan florasında Adi itxiyarı növü bitir. İtiqayıq- Fabakimilər (Paxlakimilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik ot bitkisidir. Bitki latın dilində «Oxytropis», rus dilində «Ostrolodka», «Ostrolodoçnik», «Ostrokilğniüa», «Qolubuşka» adlanır. Yem, dekorativ bitkilərdir, bəzi növləri zəhərlidir. Azərbaycan florasında 8 növü bitir.
bitkidir. Bitki latın dilində «Aethusa» adlanır. Lüğəti mənası aetousa-parlaq, işıqlı deməkdir. Rus dilində «Kokorış» adlanır. Zəhərli bitkidir. Azərbaycan florasında 1 növü bitir.
adlanır. Lüğəti mənası kynon-it, ura isə quyruq deməkdir. Rus dilində «Qrebennik» adlanır. Yem bitkisidir. Azərbaycan florasında Tikanlı itquyruğu növü bitir.
çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Marrubium», rus dilində «Şandra» adlanır. Azərbaycan florasında 10 növü bitir.
«Dereza» adlanır. Azərbaycan florasında 3 növü vardır ki, bunlardan ikisi mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiya sahəsində becərilir.
elaie-zeytun ağacı, agnos-təmiz, saf deməkdir. Rus dilində «Lox», adlanır. Meyvəsinin tərkibində 70% şəkər, 6% sellüloza, 1,5% nişasta və 0,5% sərbəst turşu vardır. İydə ağacından yüksək keyfiyyətli kitrə alınır. Həmin kitrədən isə yüksək keyfiyyətli lak, yapışqan, rəng və s. hazırlanır. İydə meyvəsinin unundan müxtəlif qənnadı məhsullarının, meyvələrindən isə kompot, zəif spirtli içkilər hazırlanmasında istifadə edilir. Xalq təbabətində iydə unundan hazırlanmış horra südəmər uşaqların mədə pozulmaları zamanı istifadə edilir. İydənin 5-15 meyvəsinin süddə dəmləməsi şəkər xəstəliyini müalicə edir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir, bəzi növləri isə mədəni şəraitdə becərilir. MNB-nın kolleksiya sahəsində əkilib becərilir.
latın dilində «Clinopodium» adlanır. Lüğəti mənası cline-yataq, pous isə ayaq deməkdir. Rus dilində «Paxuçka» adlanır. Boyaqçılıqda, ətirli ədviyyalı bitki kimi yeyinti sənayesində istifadə edilir. Efir yağlı və bal verən bitkidir, yağı limon ətirlidir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. İyir- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Aira», rus dilində «Aira», «Luqovik» adlanır. Dekorativ bitki kimi qumsal və ba-taqlıq yerlərində əkilməsi məsləhətdir. Azərbaycan florasında Tükvarı iyir növü bitir.
qida bitkisi kimi istifadə olunur. İri və yaraşıqlı yarpaqlarına görə çox dekorativdir. Azərbaycan florasında Qalınyarpaq kaççin növü bitir.
Lüğəti mənası kamfora-kamfara, osme-ətir, iy, qoxu deməkdir. Rus dilində «Kamforosma» adlanır. Tərkibində 0,2%-ə qədər acı badam dadı olan efir yağı vardır. Yem bitkisi kimi yararlıdır. Xalq təbabətində dərman əhəmiyyətinə malikdir. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Kağız ağac- Tutkimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Brous-sonetia», rus dilində «Brussoneüiə» adlanır. Kağız ağacının cavan zoğlarının qabığından yüksək keyfiyyətli Aleksandr kağızı alınır. Yarapqları və çiçəkləri çox dekorativdir. MNB-da kolleksiya sahəsində becərilir.
birillik, ikiillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Lactuca», rus dilində «Molokan», «Latuk» adlanır. Onun ərzaqlıq hissələrinin tərkibində quru maddənin miqdarı 11,3%, o cümlədən yarpaq kahıda 2,66% şəkər, baş kahıda 3,57% şəkər və 2,93% zülal olur. Tərkibində B 1 , B
2 , K, PP, A, C 38
vitaminləri vardır. Təzə yarpaqlarında alma turşusu, limon turşusu, quzuqulağı turşusu və az miqdarda kəhraba turşusu olur. Kahının müalicəvi əhəmiyyəti də vardır. Kahının şirəsində laktutsin olduğundan kahı ilə normal qidalananların əsəb sistemi sakitləşir, yuxusu yaxşılaşır, həzmedici orqanlarının fəaliyyəti nizamlanır və qan dövranı normallaşır. Hipertoniya və s. xəstəliklər üçün pəhriz qida kimi istifadə edilir. Azərbaycan florasında 10 növü vardır ki, onlardan biri də mədəni şəraitdə becərilir. Kakao- Sterkulyarkimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Theobroma», rus dilində «Kakao» adlanır. Toxumlarından yağ alınır (tibb məqsədilə), cecəsi isə əzilib toz halına salınır və həmin toz qənnadı səna-yesində istifadə olunur. MNB-da isti şitillikdə və oranjereyalarda becərilir. Kaktus- Kaktusların vətəni Cənubi və Şimali Amerikadır. Burada onlar quru və isti rayonlarda bitir. Lakin Pataqoniya və Kanadanın sərt soyuq iqlim şəraitində yayılmış kaktuslar da az deyildir. Kaktuslar ilə ən zəngin ölkə Meksikadır. Bu ölkənin dövlət gerbində kaktusun şəkli vardır. Öz vətənində bu bitkilər çox böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Sütunvarı formalı kaktusların meyvələri çiy və bişmiş halda yeyilir. Bəzən bu meyvələrdən müxtəlif içkilər hazırlanır. «Gecə gözəli» adlanan kaktusun külündən ürək dərmanı hazırlanır. MNB-da istixanalarda (oranjereya) becərilir. Kalafa gülü (Ağpopur) -Lamiasiyakimilər (Dodağıçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Ballota», rus dilində «Belo-kudrennik» adlanır. Azərbaycan florasında 1 növü bitir. Kalepina- Kələmkimilər (Xaççiçəkkimilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Calepina», rus dilində «Kalepina» adlanır. Toxum-larından yağ alınır ki, bu da işıqlandırmada istifadə olunur. Yarpaqları yemə-lidir və qidada istifadə olunur. Azərbaycan florasında Əyri kalepina növü bi-tir. Kalış- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Sorghum», rus dilində «Sorqo» adlanır. Yem bitkisidir. Taxılları mal-qara üçün yaxşı yem hesab olunur. Taxılından (dənindən) spirt və nişasta alınır. Gövdəsinin tərkibində 12-18%-ə qədər şəkər, kökümsovunun tərkibində 27% nişasta və 13% şəkər vardır. Azərbaycan florasında 4 növü bitir. Kalışvər- Qırtıckimilər (Taxıllar) fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Melica», rus dilində «Perlovnik» adlanır. Dekorativ bitkidir. Tam çiçək açanda ondan quru gül dəstəsi hazırlanır. Azərbaycan florasında 9 növü bitir. Kalta- Qaymaqçiçəkkimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Caltha», rus dilində «Kalujniüa» adlanır. Kaltanın çiçək qönçələrindən sirkə ilə ədviyyat (tutma, xuruş) hazırlanır. Mal-qara üçün zəhərli olub, tərkibində anemonin, xolin və berberin vardır. Dekorativ, bal-verən bitkidir. Suda bişirilmiş, qurudulmuş və döyülüb toz halına salınmış kökləri çay surroqatının alınmasında istifadə olunur. Azərbaycan florasında 2 növü bitir. Kanna- Kannakimilər fəsiləsinə aid olub, əsas vətəni tropik Amerikadır. Bitki latın dilində «Canna», rus dilində «Kanna» adlanır. Yunan dilində mənası «borucuq» deməkdir. Dekorativ bitkidir, bağlarda, parklarda becərilir. MNB-da Hind kannası növü və bir neçə çeşidi (sortu) becərilir. Karamış- Boyaqotukimilər fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki la-tın dilində
Yüklə 2,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|