Osiyo xalqaro universiteti ijtimoiy va texnika fakulteti iqtisodiyot kafedrasi
Iqtisodiy o’sish darajasining cheksizligi asosida iqtisodiy munosabatlarni
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3 Iqtisodiy o’sish darajasining cheksizligi asosida iqtisodiy munosabatlarni
tashkil etish. Xalqaro munosabatlar fanining tadqiqotning predmeti sifatida turli fanlar tomonidan, kompleks tarzda o‘rganiladigan barcha muammolarining yig‘indisi tushuniladi. Aynan shu sababli ham bu fanning tadqiqot predmeti bilishning ijtimoiy sub’ekti tomonidan belgilanadi, bu esa o‘rganilayotgan ob’ektning u yoki bu tomonlariga bo‘lgan muayyan ehtiyojlari va uni tegishli metod va vositalar bilan o‘rganish orqali amalga oshadi. “Xalqaro munosabatlar” atamasini ilk marotaba ingliz mutafakkiri Jeremi Bentam (1748-1832) kiritgan. Uzoq yillar davomida xalqaro munosabatlar deyilganda faqat davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tushunib kelindi.Tadqiqot ob’ektining kengayib borishi, bu fan to‘g‘risidagi tasavvurlarning o‘zgarishi bilan xalqaro munosabatlarga beriladigan tariflar ham o‘zgarib bordi.Chunki hozirgi paytda xalqaro munosabatlarni o‘rganuvchi fanlar orasida : falsafa, siyosatshunoslik, sotsiologiya, iqtisodiyot nazariyasi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, xalqaro munosabatlar nazariyasi, xalqaro munosabatlar tarixi, xalqaro huquq, geosiyosat va boshqalarni alohida ta’kidlash mumkin. Xalqaro munosabatlar deyilganda, davlatlar va davlatlar guruhi o‘rtasidagi, jahon doirasida holat yurituvchi ijtimoiy sinflar, ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy kuchlar , ijtimoiy-siyosiy harakatlar hamda tashkilotlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, diplomatik, mafkuraviy, harbiy va boshqa o‘zaro aloqalar tizimi tushuniladi. Xalqaro munosabatlarning soni ularga individual qo‘shilish munosabati bilan kengayib boradi. Xalqaro munosabatlar ijtimoiy hayotning barcha sohalarini – iqtisodiyot va maorifdan tortib, fan va madaniyatga qadar o‘z ichiga qamrab oladi. Biroq, bu birinchi galda siyosiy munosabatlardan iborat, ya’ni bu – davlatlarning tashqi siyosiy faoliyatlarini ro‘yobga chiqarishi va jahonda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning xalqaro-siyosiy o‘lchovlari demakdir. Xalqaro munosabatlarni o‘rganishdagi yondoshuvlar xalqaro tizimlar tipologiyasida ham turlicha qarashlarni keltirib chiqaradi. Masalan, geografik -hududiy 33 jihatdan umumplanetar va uning hududiy tarkibiy-komponentlari ajratiladi (keyingisining tarkibiy elementlari sifatida subregional podsistemalar yuzaga chiqadi). Mintaqaviy yondoshuvning asosiy kamchiligi shundaki, unda u yoki bu mintaqani tadqiqot ob’ekti sifatida ajratish uchun aniq mezonlarning mavjud emasligidir. Bu kamchilik o‘sha mintaqada sodir bo‘layotgan xalqaro siyosiy jarayonlarni tushuntirishda salbiy holatlarga olib kelishi mumkin. Uning vazifasi oldindan bashorat qilishdir, chunki yaqin o‘tmishi va buguni kelajak hakida ishonchli xulosalar kilish imkonini beradi. Ma’lum bir xollarda mavjud bo‘lgan sharoitning sezilmas o‘zgarishi ham jiddiy transformatsiyalarga olib kelishi mumkin. Biroq mavxumlik holatlari juda kam bo‘lgani uchun ham bashoratga moyillikning yuqori darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday tizim siyosiy ishtirokchiga ideal imkoniyatlar yaratib beradi: beqaror nuktalar uning harakatlariga ta’sir kilishi mumkin bo‘lgan holatlarga aylanadi. Aynan shunday holatlarda siyosiy harakatlar voqealar rivojini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach, tizim yana bashoratga moyil bo‘lishini hisobga olib siyosiy ishtirokchi uz harakatlari oqibatlarini bashorat kilish imkoniga ega buladi va determinlashgan tizimdagi kabi siyosiy chorasizlik yoki tasodifiy tizimdagi kabi butunlay mavhum holatga tushib kolishning oldini oladi. Beqarorlik nuktalarining oshib borishi bilan siyosiy ishtirokchining faoliyatiga aralashish imkoniyatlari oshib boradi. Biroq bunday nuqtalar o‘ta ko‘payib ketsa ,aralashish befoyda bo‘lib koladi, chunki beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach uning oqibatlari hatto eng kichik o‘zgarishga ham bog‘liq bo‘lib qoladi. M. Nikolson aytganiday, ijtimoiy tizimni lokal strukturaga ega deb karash muvofik bo‘ladi. Yopiq tizim – bu bu mavhum tushunchadir chunki uning ostida elementlar majmuining atrof-muhit bilan aloqasi yo‘qligi tushuniladi, bu esa yopiq tizim mavjudligini shubhaga qo‘yadi, zero muhit bilan doimiy munosabatda bo‘lish tizimning asosiy shartidir. Real amaliyotda mavjud bo‘lgan avtonom tizim yopiq tizimga yaqin turadi, uning farqi tarkibiy elementlarining atrof muhit bilan muloqotni uzmagan holda individualligini saqlab qolishga bo‘lgan intilishida namoyon bo‘ladi. Tarkibiy qismi 34 ta’sirchan kichik o‘zgarishlarga xos bo‘lgan tartibsiz tizim alohida hususiyatlarga egadir. Uning evolyusiyasi shart sharoitning sezilmas o‘zgarishlariga ham bog‘liq bo‘lib qoladi. Natijada sabab- oqibatli aloqalar tasodifiy xarakterga ega bo‘lib qoladi Britaniyalik olim M. Nikolson ba’zi sistemalarning belgilari sifatida tasodifiylikni moyillik deb hisoblaydi. Bu bilan xalqaro tizimlarni o‘ziga xosligini belgilaydi Shuningdek, butunlay tasodifiy tizim elementlar harakatlanishiga ta’sir kila olmaydi va ularni umuman bashorat qilib bulmaydi. Determinizmga moyil tizimni bashorat kilish esa aksincha xech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi. Bu borada tizim faoliyatining sabab- oqibatlarini aniqlashning o‘zi kifoya bo‘lib, uning simmetriyasi va kaytariluvchanligi jiddiy muammolarni oldini olishga yozdam beradi. Biroq tasodifiy yoki qisman tasodifiy tizim xalqaro munosabatlarga tegishli, determinlashgan tizim esa ko‘picha taalluqli bo‘lmaydi. (Determinlashgan tizimlar jonsiz tabiatda juda kam uchraydi: ulardan biri quyosh tizimi sayyoralari harakatidir). Uchinchi tur sifatida strukturali tizim o‘rganiladi. Uning vazifasi oldindan bashorat qilishdir, chunki yaqin o‘tmishi va buguni kelajak hakida ishonchli xulosalar kilish imkonini beradi. Ma’lum bir xollarda mavjud bo‘lgan sharoitning sezilmas o‘zgarishi ham jiddiy transformatsiyalarga olib kelishi mumkin. Biroq mavxumlik holatlari juda kam bo‘lgani uchun ham bashoratga moyillikning yuqori darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday tizim siyosiy ishtirokchiga ideal imkoniyatlar yaratib beradi: beqaror nuktalar uning harakatla riga ta’sir kilishi mumkin bo‘lgan holatlarga aylanadi. Aynan shunday holatlarda siyosiy harakatlar voqealar rivojini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach, tizim yana bashoratga moyil bo‘lishini hisobga olib siyosiy ishtirokchi uz harakatlari oqibatlarini bashorat kilish imkoniga ega buladi va determinlashgan tizimdagi kabi siyosiy chorasizlik yoki tasodifiy tizimdagi kabi butunlay mavhum holatga tushib kolishning oldini oladi. Beqarorlik nuktalarining oshib borishi bilan siyosiy ishtirokchining faoliyatiga aralashish imkoniyatlari oshib boradi. Biroq bunday nuqtalar o‘ta ko‘payib ketsa ,aralashish befoyda bo‘lib koladi, chunki beqarorlik nuqtasidan o‘tib olgach uning oqibatlari hatto eng kichik o‘zgarishga ham bog‘liq bo‘lib qola di. M. Nikolson aytganiday, ijtimoiy tizimni lokal strukturaga ega deb karash muvofik bo‘ladi. 35 Uning fikricha, xalqaro tizimning quyidagi turlari mavjud: 1) to‘la ierarxik, 2) to‘liq bog‘liq, 3) realistik, 4) aralash realistik; 5) kompleks tizim. Grafik shaklda u quyidagicha ko‘rinishga ega Beshinchi tur, yoki kompleks tizim o‘zining va boshqa mamlakatlarning nodavlat ishtirokchi-elementlari o‘rtasidagi munosabatlarga ta’sir eta olmay qolganida yuzaga keladi, bu paytda mamlakat ichidagi ishtirokchilarning o ‘zaro aloqalar kengayadi va mustahkamlanadi. Bizning davrimizdagi murakkablashgan xalqaro tizim chalkash chiziqlar bilan aks ettirilgan. Siyosiy realizm – ikki hamda ko‘p qutbli, muvozanatlashgan va imperial xalqaro tizim kabi keng yoyilgan tushunchalarning asosidir. Eslatib o‘tamizki, ikki qutbli tizimda ikkita qudratli davlat hukmronlik qiladi. Agar ularga boshqa kuchli Xulosa Iqtisodiy o'sish mamlakat fuqarosiga to'g'ri keladigan tovar va xizmatlar miqdori o'rtacha o'sib borayotganligi sababli hayot darajasi va sifatining oshishiga olib keladi. Iqtisodiy o'sishning ikki yo'li mavjud. Birinchi (ekstensiv) - ulardan foydalanishning bir xil samaradorligi bilan foydalaniladigan resurslar miqdorini oshirish, bu yuqori ko'rsatkichlarni bermaydi, shuningdek, turg'un, asosiy fondlar eskiradi, ilmiy-texnika taraqqiyoti yo'q. Ikkinchisi (intensiv) doimiy ravishda foydalaniladigan resurslar bilan samaradorlikni oshirishni o'z ichiga oladi, iqtisodiy o'sish omillarining sifati bilan ta'minlanganligi sababli maqbulroq hisoblanadi. Iqtisodiy o'sishni yalpi ichki mahsulotning real o'sishi va aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM o'sishi sifatida aniqlash mumkin. U naqd va pul shaklida ifodalanishi mumkin.Iqtisodiy o'sish ijobiy tomonlari bilan birga atrof-muhitning buzilishiga, tabiiy resurslardan vahshiyona foydalanishga va yo'q qilinishiga olib kelishi mumkin (ayniqsa, ekstensiv o'sishda). Biroq, atrof-muhitni muhofaza qilish juda katta mablag'ni talab qiladi, bu faqat iqtisodiy o'sish bilan ta'minlanishi mu mkin. Iqtisodiy o'sish atrof- muhitga ta'sir qiladi va bu ta'sir tabiiy resurslardan noratsional foydalanish, insoniyatning cheksiz iste'moli, tez olish istagi tufayli salbiydir. iqtisodiy foyda, Atrof- muhit holatidan qat'i nazar, ko'p sonli dunyoda tarkib rivojlanayotgan davlatlar tabiatga 36 antropogen ta'sirni bartaraf etish vositalariga ega bo'lmaganlar, iqtisodiy rivojlanishning ekstensiv turining ustunligi. Turli vakolatli uyushmalar (masalan, BMT) shaklida ifodalangan butun dunyo jamiyati muammoga yechim topishga harakat qilmoqda. Oxirgi konferentsiyada dunyoga insoniyat taraqqiyotining yangi modeli zarur, u jahon hamjamiyatining qo'shma vositalariga va shundan keyingina alohida mamlakatlar guruhlari manfaatlariga asoslanishi kerak, degan qaror qabul qilindi.Ekologik muammolarni xalqaro miqyosda va birgalikda hal qilish kerak. Insoniyat haqiqiy yechim izlashi kerak, aks holda yaqin kelajakda insoniyatning yo'q bo'lib ketishiga olib keladigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Iqtisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish potentsial YAIM xajmining uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi. U o`sish ishlab chikarish natijalari va omillarida ro`y beradigan mikdor va sifat o`zgarishlarini xarakterlaydi.Iqtisodiy o`sish real YAIM ning, yoki axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ni o`sish sur`ati bilan o`lchanadi.Iqtisodiy o`sish taklif, talab va taksimot omillari bilan belgilanadi.Iqtisodiy o`sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mexnat resurslari soni va sifati, kapital, texnologiya va boshkalar kiradi.Bulardan foydalanish usuliga ko`ra Iqtisodiy o`sish ekstensiv va intensiv turlarga bo`linadi. Ishlab chikarish resurslar mikdorini o`zgartirmagan xolda o`ssa, intensiv omillar xisobiga amalga oshgan xisoblanadi.Iqtisodiy o`sish modellari deganda Iqtisodiy o`sishni taxlil kilishda foydalaniladigan, ularning manbalarini aniklash va konuniyatlarini ochib berishga xizmat kiluvchi modellar tushuniladi.Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida Iqtisodiy o`sishning asosiy omil investitsiyalar deb karaladi. Jamgarish normasini ko`tarish orkali investitsiyalarni ko`paytirish va ularning samaradorligini oshirish ixtisodiy o`sish shartlari deb karaladi. Klassik modellarda Iqtisodiy o`sish ishlab chikarishning barcha omillariga boglik, mexnat va kapital o`zaro almashiniladi deb karaladi. Shunga ko`ra kapitalning ma`lum darajasida mexnatning kapital bilan kurollanganlik darajasi, o`z navbatida ishlab chikarish xajmi xam t urlicha bo`ladi. |