Ot so‘z turkumini o‘qitish. N. Abdurahmonova

Otlarda egalik qo’shimchalari 
Bu mavzu o’quvchilar uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu 
o’rganilgunga qadar, o’quvchilar “shaxs” tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, 
kishilik olmoshlarini hali o’rganmagan bo’ladilar. O’quvchilarga egalik 
qo’shimchasi shaxs, narsa birlik va ko’plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli 
ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o’quvchilarni otlarda 
egalik qo’shimchalari bilan tanishtirishda o’qituvchi ishni sarlavhadagi “egalik” 
so’zining leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: “egalik” 
ega bo’lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik 
qo’shimchasi deganda biror narsaga ega bo’lishni, shu narsa tegishli, shu 
narsaning egasi ekaninn bildiradigan qo’shimchalar tushuniladi. Otlar egalik 
qo’shimchalari bilan qo’llanadi. Otga qo’shilgan egalik qo’shimchasi shu ot 
ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi 
ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik: Kecha o’qigan kitobim juda qiziqarli 
ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi. 

---

Kitobim, kitobing, kitobi so’zlari so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi va 
o’quvchilar kitob – o’zak, -im, -ing, -i qo’shimcha ekanini aniqlaydilar. O’qituvchi 
kitob va kitobim so’zlarini taqqoslashni –im qo’shimchasining ma’nosi haqida 
o’ylab 
ko’rishni 
topshiradi, 
muammoli 
vaziyat 
yaratadi; 
o’quvchilar 
qo’shimchaning ma’nosi haqiida fikr yuritadilar, ammo kitobim so’zining 
ma’nosiga (mening kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini 
shakllantirib aytib berolmaydilar. O’qituvchi qisqa tushuntiradi:
– Tilda uchta shaxs mavjud:
I shaxs – so’zlovchi 
II shaxs – tinglovchi
III shaxs – o’zga 
Hozir men sizga so’zlayapman, tushuntiryapman, demak, men – so’zlovchi, 
hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga 
qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) – o’zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va 
ko’plik sonda qo’llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va 
undan ortiq shaxsga tegishli bo’lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror 
shaxs va narsaning birlik yoki ko’plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini 
otga qo’shilgan egalik qo’shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so’ziga 
qo’shilgan -im qo’shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobniig 
egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo’shimchalari ham shunday tushuntiriladi). 
Kitobimiz so’zidagi -imiz qo’shimchasi kitob so’zlovchi shaxsga, shu bilan birga, 
ko’p shaxsga (ko’p so’zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i 
qo’shimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga qo’-
shilgan mana shunday qo’shimchalar egalik qo’shimchalari deyiladi. Egalik 
qo’shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi. 
Egalik qo’shimchalari otlarga ikki variantda qo’shiladi. Akam va kitobim, 
akang va kitobing, akasi va kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan 
tugagan otlar so’z tarkibiga ko’ra tahlil qilinadi, qo’shimchalar taqqoslanadi, 
suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -
si, -miz, -ngiz, -si egalik qo’shimchalari, oxiri undosh tovushlar bilan tugagan 

---

otlarga -im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik qo’shimchalari qo’shiladi. SHundan 
so’ng o’quvchilar “Ona tili”
darsligidagi qoidani o’rganadilar, jadvalni tahlil 
qiladilar. 
O’quvchilarga egalik qo’shimchalari haqidagi ko’nikmani shakllantirish 
uchun matndan egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan otni topish, uni tarkibiga 
ko’ra tahlil qilib, egalik qo’shimchasining shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan 
otga tushirib qoldirilgan egalik qo’shimchasini qo’shish, narsa qaysi shaxs yoki 
shaxslarga qarashli ekanini aytish kabi mashqlardan foydalaniladi. 
Egalik qo’shimchasi ustida ishlash bu bilan tugamaydi. Otlarning kelishiklar 
bilan turlanishini o’rganish jarayonida egalik qo’shimchasi bilan qo’llangan ot 
qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan (kitobning muqovasi, Rahimning 
kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishini o’rganish jarayonida 
esa egalik qo’shimchasi bilan kelgan ot qaratqich kelishigidagi kishilik olmoshi 
bilan bog’lanib, so’z birikmasi hosil qilishi haqida bilim beriladi.