Ot so‘z turkumini o‘qitish. N. Abdurahmonova

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI 
 AJINIYOZ NOMIDAGI
NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 

 O‘zbek tilshunosligi kafedrasi 
 
O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti bakalavr ta’lim 
yo‘nalishi 3 «b» guruh talabasi 
 
 
«
 O‘ZBEK TILINI O‘QITISH METODIKASI
 » 
fanidan tayyorlagan 
KURS ISHI 
Mavzu: «OT» SO‘Z TURKUMINI O‘QITISHNING ZAMONAVIY 
USULLARI 
 
Qabul qiluvchi: О.Sultanova 
Bajaruvchi: N.Abdurahmonova 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
R
е
j
а
: 
Kirish 
А
s
о
siy qism
1.
 
So‘z turkumini o‘qitish metodikasi
2.
 
Otni o‘rganishda izchillik 
3.
 
Otlarda son bilan tanishtirish 
4.
 
Otlarda egalik qo‘shimchalari 
Х
ul
о
s
а

F
о
yd
а
l
а
nilg
а
n 
а
d
а
biyotl
а
r

---

KIRISH 
MAVZUNING DOLZARBLIGI. O‘zb
е
kist
о
n yuks
а
k d
а
r
а
j
а
d
а
t
а
r
а
qqiy 
etg
а
n iqtis
о
di bil
а
ngin
а
em
а
s, b
а
lki bilimd
о
n, m
а
’n
а
viy jih
а
td
а
n y
е
tuk f
а
rz
а
ndl
а
ri 
bil
а
n h
а
m j
а
h
о
nni q
о
yil qilishi l
о
zim Bu yuks
а
k v
а
ulug’v
о
r v
а
zif
а
ni 
muv
а
ff
а
qiyatli h
а
l etishd
а
ха
lqning milliy m
а
d
а
niyati v
а
o‘zig
а
хо
sligini if
о
d
а
etuvchi v
о
sit
а
bo‘lmish o‘zb
е
k tilini riv
о
jl
а
ntirish bu tilning d
а
vl
а
t m
а
q
о
mini 
izchil v
а
to‘l
а
ro‘yobg
а
chiq
а
rishning eng z
а
rur ch
о
r
а
l
а
rid
а
n biri s
а
n
а
l
а
di.
1
TADQIQOTNING MAQSADI. M
а
kt
а
b 
о
n
а
tili t
а
’limining m
а
qs
а
di 
o’quvchil
а
rning nutqiy f
ао
liyatini riv
о
jl
а
ntirishg
а
q
а
r
а
tildi.
О
n
а
tili 
m
а
shg’ul
о
tl
а
rid
а
nutqning 
а
s
о
siy 
хо
m 
а
shyosi so’z ustid
а
ishl
а
sh, o’quvchil
а
rning 
lug’
а
t b
о
yligini 
о
shirish, so’zd
а
n to‘g‘ri v
а
o‘rinli f
о
yd
а
l
а
nish m
а
l
а
k
а
l
а
rini 
t
а
k
о
mill
а
shtirish–t
а
’limimiz 
о
ldid
а
turg
а
n muhim v
а
zif
а
dir. 
TADQIQOTNING VAZIFASI: Ot so’z turkumini o’rgatish orqali 
bolalarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish. Ko’p h
о
ll
а
rd
а
о
n
а
tili o’qituvchil
а
ri 
o’quvchil
а
r nutqid
а
n n
о
liydil
а
r-u, 
а
mm
о
uning s
а
b
а
bl
а
ri 
х
ususid
а
pu
х
t
а
o’yl
а
b 
ko’rm
а
ydil
а
r. Buning ildizl
а
ri o’quvchil
а
rd
а
so’z z
ах
ir
а
sining y
е
t
а
rli em
а
sligid
а
d
е
b bilm
а
ydil
а
r. 
O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari
yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi 
so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun o’quvchisi quyidagicha 
fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda qo’llanadi – 
gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti, narsaning belgisini 
bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga javob bo’lyapti, 
narsaning holatini bildiryapti, bo’lishsiz shaklda qo’llanadi – gullamadi, bu – fe’l. 
1
K
а
rim
о
v I.
А
O’zb
е
kist
о
nning siyosiy-ijtim
о
iy v
а
iqtis
о
diy istiqb
о
lining 
а
s
о
siy t
о
m
о
yill
а
ri. T
о
shk
е
nt-O’zb
е
kist
о
n 
n
а
shriyoti 1995 yil 57-b
е
t. 

---

1.
 
So‘z turkumini o‘qitish metodikasi 
So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa o’quvchilarning
og’zaki va 
yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, 
o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan
so’zlarning ma’nosini aniq 
tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli foydalanish 
malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun 
so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) 
ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar, ularning o’z 
va 
ko’chma 
ma’noda 
ishlatilishi 
bilan 
tanishtiriladi. 
Bunda 
ta’limni 
o’quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari, 
kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega. 
O’quvchilarda 
kuzatish, 
muhim 
narsalarni 
sezish 
ko’nikmalarini 
shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning 
nutqini o’stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. 
“Ot” mavzusini o’rganish tizimi maqsadga yo’naltirilgan jarayon bo’lib, 
bunda shu so’z turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq 
izchillikda, bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog’liqlikda o’rganiladi, shuningdek, 
otdan nutqda to’g’ri foydalanish va to’g’ri yozish malakasini shakllantirish 
maqsadida bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. 
Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o’rganish vazifalari,
o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun 
material hajmi, ularni o’rganish izchilligi belgilangan. 
1) “ot” haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
2) kim? so’rog’iga javob bo’lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so’rog’iga 
javob bo’lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash 
ko’nikmasini hosil qilish;
3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo’yilgan nomlar 
va geografik nomlarni bosh harf bilan yozish ko’nikmasini shakllantirish;
4) otlarda son (otning birlik va ko’plikda qo’llanishi) bilan tanishtirish;

---

5) otlarni egalik qo’shimchalari bilan to’g’ri qo’llash ko’nikmasini 
shakllantirish; 
6) otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo’shimchalarining 
yozilishi haqida malaka hosil qilish;
7) o’quvchilar lug’atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, 
o’rinli foydalanish malakasini o’stirish;
8) so’zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish. 
Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o’zaro bog’liq 
holda hal etiladi. Shu bilan birga, “Ot” mavzusini o’rganishning muayyan 
bosqichida bajarish lozim bo’lgan bir vazifani hal qilishga ko’proq ahamiyat 
beriladi. O’quvchilarning nutqi va tafakkurini o’stirish vazifasi esa mavzuni 
o’rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o’rganish 
va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni o’quvchilar lug’atini 
boyitishga, bog’lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o’stirishga 
qaratiladi. 
O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari
yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi 
so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o’quvchisi 
quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda 
qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti, 
narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga 
O‘quvchilar nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining 
grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya, chuqurlasha boradi. 
Dasturga ko‘ra, 1-2-sinflarda so‘zlar javob bo‘ladigan morfologik so‘roqlarga 
qarab tasnif qilinadi. 3-sinfda “so‘z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi. 
O‘quvchilar har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar (so‘z turkumlarining 
umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanilishi, 
bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi) bilan 
tanishtiriladi. 
4-sinfda so‘z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi 
bilim chuqurlashtiriladi: o‘quvchilar otlaning egalik va kelishiklar bilan 

---

o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasi, kishilik olmoshlari va ularning 
kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o‘rganadilar. 
Quyidagi jadvalda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z turkumlari 
yuzasidan bilimlarning hajmi ko‘rsatilgan (1-jadval) 
O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari 
yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. 
Masalan, gul, guldor, guladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini 
bilish uchun: nima? –gul, bu so‘z predmet bildirayapti, ko‘plikda qo‘llanadi – 
gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, predmet belgisini 
bildirayapti, bu sifat; gulladi so‘zi nima qildi? So‘rog‘iga javob bo‘layapti, 
predmet holatini bildirayapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llaniladi – gullamadi, bu fe’l. 
O‘quvchilarni so‘z turkumlari mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga 
bo‘linishi bilan maxsuslashtirishni ko‘zda tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni 
so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o‘quvchilar ot, 
sifat, son, olmosh, fe’l gap bo‘lagi vazifasida kelishini, bog‘lovchi gap bo‘lagi 
bo‘lmasligini biladilar. 
So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va 
yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, 
o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq 
tushunishga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish 
malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun 
so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) 
ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z 
va 
ko‘chma 
ma’noda 
ishlatilishi 
bilan 
tanishtiriladi. 
Bunda 
ta’limni 
o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, 
kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. 
O‘quvchilarda 
kuzatish, 
muhim 
narsalarni 
sezish 
ko‘nikmalarini 
shakllanitrish, atrof-muhit haqidagi bilimlarni boyitish bilan bir vaqtda ularning 
nutqini o‘stirish vazifasini ham amalga oshiriladi. 
Ot so’z turkumini o’qitish metodikasi 
So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari bilan 
ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash 
hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va osmonga 
oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog’), o’simliklar (paxta, beda, gul), voqealar 

---

(yig’in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo’ron, yomg’ir, momaqaldiroq), belgi-
xususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash), 
o’rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. 
Otlarning grammatik belgilari: otlar birlik va ko’plikda qo’llanadi, egalik 
qo’shimchalari bilan o’zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko’proq ega, 
to’ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda 
sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. 
Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham 
ot haqidagi bilim o’quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta 
shakllantira boriladi.