Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

IX-XII asrlarda qarluqlar, o'g'uzlar, qipchoqlar, chig'illar va boshqa turkiy qavmlarning
o'zbek xalqining etnik shakllanishidagi o'rni. 1. Karluklar davlati. VIII asr oxiri, IX asr boshlarida Arab
xalifaligi ogir siyosiy tanglikka uchraydi. Buysundirilgan xalklami itoatda tutib turish xalifalik uchun tobora
kiyin bulib koldi.Movarounnaxr va Xuroson axolisining tez-tez kuzgolon kutarib turishi, mamlakat ichida
uzluksiz dalom ettan feodal urushlar Arab xalifaligi xokimiyatini zaiflashtiradi.Muyotakil davlatlaming
paydo bulishiga olnb keldi. SHunday daylatlardan bin Karluklar va Uguzlar davlatidir.Kddimda Oltoynyng
garbida, sungra Iritish daryosining urta okimida yashagan karluklar kadim iy turkiy kabilalardan
xisoblangan. Vl-Vfl aerlarda Turk xonligi tarkibiga kirgan. Manbalarda karluklar yurti Fargona vodiysi
xududlaridan sharkka tomon 30 kunlik masofaga chuzilganlign aytilgan.Bu davlatning poytaxti CHu
daryosidan shimolrokda joy lash gan Siyob shaxrida bulgan. Karluklar davlatida podshoxlar «YAbgu»,
«etabgu» deb yuritilgan. 2.UguzIar davlati. VI asriing birinchi yarmida Xitoydan to Kora dengiz
buylarigacha chuzilgan keng maydonda kuchmanchi chorvachiiik bilan kun kechirgan turkiy kabilalarning tutuzlarning xarbiy ittifoki yuzaga keladk va VI aerning ikkinchi yarm iva VII aerda ular Turk xokonligi tarkibida edi.Turk xokonligi

emirilgach tugzoguzlarning katgagina kiem i gud yoki uguz nomi ostida Sirdaryo xavzasi xamda Orol dengizi buyida muxim umashib, bu xududda ular IX asr oxiri va X asr boshlarida u Uguzlar davlatiga asos soladi. YAngikent shaxri Uguzlar davlatining poytaxti xisoblanadi. Uguzlar asosan chorvachiliq xususan kuychilik bilan shuguilanganlar. XI aerda Movarounnaxrda Koraxoniytar davlatining tashkil topishi bilan karluq uguz, jigil, yagmo va boshka turkiy kabila va urutlarning SHosh.Fargona va boshka viloyatlarda yashovchi turkiy axoli bilan utrok xayotgakuchishjarayonijadailashadi.SHu jumladan turkiy vasutd tilida suzlovchi xalklar bir ota-onaning egizak farzandlari bulib, ular urf-odat, dinu e'tikod, kiyim-kechaq uy-ruzgor, san'at, muenka va b aliy adabiyot soxasida mushtarak moddiy va ma'naviy madaniyatni yaratdiiar.

61. Yusuf XosXojibning «Qutadg'u bilig», Mahmud Qoshg'ariyning «Devoni lug'otitturk», Xo'ja Ahmad Yassaviyning «Hikmatlan> asarlarining ahamiyati. Maxmud Kosheariy, Uning «Devonu lugatitturk» asari 1074-1075 yillarda ezilgan. Unda ZOOdanortik she'riy parclialar, makollar, xikmatli suzlar beri 1 gai. Bu asarda olim kup yillar dav om id a turkiy kabilalar orasida olib borilgan kuzatishlar asosida turkiy tillami kiyosiy va tarixiy usullar bilan taxlil kilgan va bu tillatning uziga xos xususiyatlarini ochib berishga xarakat kilgan. Muallif ushbu tadkikotida juda kup suzlarning etimologiyasini anik vat ugri izoxlab bergan.

Kitobda turkiy yozuv tugrisida anik ma'lumotlar berilib, 18 xarfdan iborat turk )uygur) alifbosi xam kursatib utilgan. Xos Xojibning eng katta xizmati «Kutadgu bilig» asaridir. U mukaddima, xotima, 73 bob va 13,5 ming mieradan iborat^ABu asarda bil irn xakida aloxida bob bulib, unda bslnmdan xuch bir ziyon bulmasligi, u kishilarga fakat foyda keltirishi, kishilarga bilim kadr-kimmat, xurmat va extirom olib kelishi aytib • utiladi. SHuningdeq asarda markazlashgan davlatni mustaxkamlashga karatilgan masalalar, nizolarga chek kuyish kabi usha davr uchun juda muxim axamiyatga molik bulgan masalalarga xam aloxida e'tibor beriladi. SHu bilan birga, davlatni idora kilish yullari, buning uchun beklar bu yulda uz atrofiga bil im don, aklli odamlami tuplashi lozim ekanligini ta'kidiaydi. El-yumi boshkarish uchun adolat kursatish va ulardan marxamatni ayamaslikdir, deb xisoblaydi. YAssaviv < 1105 y. tugilgan) ta'limotining asoslari turkiy tilda yozilgan «Devoni xikmat» asarida bayon etilgan. U utrok va kuchmanchi turkiy xalklar orasida sufiylik ta'limotini targib kilishda muxim axamiyat kasb ctgan. Uning fikricha, shariatsiz tarikat, tarikatsiz ma'rifat, ma'rifatsixxakikatbuliaolmaydi. Ulardoimo bir-birini tuldiradi. Bu yul kamolot nuli bulib, inson xayotining asl moxiyatini tashkil etadi.

62. XVasr oxiri-XVI asrlarda O'rta Osiyoga Dashti qipchoq elatlarining kirib kelishi. XV aeming
II yarmi va XVI asr boshlarida mamlakat siyosiy, iktisodiy xayotida tarxonlar asta-sekin siyosiy maydondan
tushib, ulaming umiga XVI asr urtalaridan musuimon ruxoniylari - Juybar shayxlari davlat idora ishlarida
keng kulamda siyosiy ta'sirini utkaza boshladilar. Sulolaming almashib turishi, xarbiy yurishlar, ekin va
bog-roglaming vayron kilinishi mexnatkash xalkning ijtimoiy va iktisodiy axvoliga ta'sir kilmay kolmadi.
Xukmron tabaka namoyandalari va xarbiy bosiiliklar imtiyozli mavkelarga ega edilar. Ularga aloxida "yurt",
butun-butun tumanlar mulk kilib berilardi. Bu mamlakat iktisodiy va xujalik xayotini tushkunlikka olib
keldi. SHayboniyxon va Abdullaxonlar zamonida amaldorlaming uzboshimchaliklari mumkin kadar
cheklangan edi. SHayboniyxon xokimiyatni mustaxkamlab olgandan sung mamlakat xujalik xayotini
tartibga solishga intildi. 1507 yilda pul isloxoti utkazildi.

Kumush tangalar zarb etildi. Ip-gazlama tukish kengrivojlandi. CHetga kuplabmaxsulotlarchikarilgai. Paxta ekilgan. Ipakchilik bilan shugullangan. Davlat er egaligi, Mulkiy er egaligi, Mulki xurri xolis va vakf erlari mavjud bulgan. Ег-suv mulklari yurtlarga bulinib, ulami xon uruglari yoki o'zbek kabila mulkdorlari idora kilganlar.

63. «O'zbek» atamasining kelib chiqishi. Xar kanday xalkning etnik tarixi unga ebrilgan nomga
iisbatan kadimiydir. "Uzbek" etnonimi XP-XU aerlarda arab va fors-tojik tillarida bitilgan tarixiy asarlarda,
XVI asr boshlarida Dashti Kipchokning sharkiykismida, ya'ni Orol va Kaspiydan to Garbiy Sibirgning
shnmoliy xududlarigacha, Itil (Volga) va YOyik (Urol) daryolarining sharkiy soxillaridan Balxash kuli va
CHu voxasigacha bulgan erlarda istikomat knlgan turk-mugul kabilalari shu nom bilan atalgan. Olimlarning
bir fikri buyicha, Muxachmad SHayboniyxon XVI asr boshida temuriylami inkirozga uchratgandan keyin
Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan uch xonlikda YAshovchi turkiy xalklar bu nomni kabul kilishgan, lekin
Oltin Urdada "o'zbek" degan nom ancha oldin ma'lum bulib, musulmoncha tarbiYAlangaya deb
tushunilgan. Boshka bir fikr ■ "o'zbek" nomi Uzbekxon (1312-1342) bilan boglik. U targib kilgan islom
dinini kabul kilganlar xukchdorning nomi bilan "o'zbeklar" deb atala boshlangan. Boshka bir fikr - "Uzbek"
suzi "uz" va "bek" suzlaridan iborat bulib, birinchisi - asl, ajoyib, tagi mustaxkam, ikkinchisi esa beq sardolr

ma'nosini bildiradi, demak bu suznnng torn ma'nosi "asl bek"dir. Boshka fikr -Dashti Kipchokda kuchib yurgan turk-mugul kabilalarining bir kismi uzlarining erkin tutganliklari sababli shu nom bilan atalgan.

64.