O‘zbek filologiyasi fakulteti
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.
O‘zbek adabiyotshunosligida Xislat ijodining o‘rganilishi Oktabr tо‘ntarishidan keyin sobiq Shо‘ro arboblari Toshkent adabiy muhitini tan olmadilar va uning namoyandalarini tо‘g‘ridan tо‘g‘ri nafis san’at maydonidan surib chiqardilar. Oqibatda, bir qator Toshkent adiblari, shu jumladan, Xislat ijodi ham e’tibordan chetda qolib keldi. Ammo oradan о‘ttiz yil о‘tgach, qirqinchi yillarning oxirida ulug‘ adib Oybek tavsiyasi bilan yozuvchi va olim Mо‘minjon Muhammadjon о‘g‘li Toshqin yuzga yaqin Toshkent adabiy muhiti namoyandalari hayoti va ijodini qalamga olib, “Toshkent shoirlarining tarjimai hollari” nomi ostida noyob tazkira yaratdi. Ana shu tazkirada Xislat hayoti va ijodi aniq ma’lumotlar asosida yoritildi. Unda muallif 1890-1892 yillarni nazarda tutib, bunday yozgan edi: “ Shu choqlarda Karimbek Sharifbek о‘g‘li – mavlono Kamiy bilan tanishdi. Bu odam – shoir Kamiy Muqimiy va Furqat barobaridagi bir shoir edi. Shoir Xislat mavlono Kamiyning fazlu balog‘atini bilgandan keyin uni birinchi ustod sifatida ushlab oldi... G‘oyatda nozuk tabiatlik bu ustod Xislatning ixlosiga yarasha tarbiya qilar, she’r va g‘azallar aytish yо‘llaridan ba’zi bilmagan nuqtalarini о‘rgatar va о‘sha zamon adib va shoirlari bilan tanishtirar edi. Shu shoir Kamiy vositasi bilan Yusuf Saryomiy, Hoji Muhyi Hо‘qandiy, Mavlono Sayid Ahmad Vasliy Samarqandiy, Asiriy Hо‘qandiy va boshqa mashhur shoirlar bilan tanishdi va ham bir qanchalaridan “Bedil” о‘qib foydalandi, Bedilning ma’nosini о‘rganish tо‘g‘risidagi katta ustodi mavlono Kamiy edi ”. Adabiyotshunoslikda Xislat ijodining о‘rganilishini bevosita о‘sha davr adabiyotining tadqiqotchilaridan biri olim Abdulhamid Jalolov nomi bilan bog‘lash mumkin. Aniqrog‘i, olim Xislat ijodini adabiyotshunoslikka olib kirdi. Shoir vafotidan keyin dastlabki ilmiy maqola ham uning qalamiga mansub edi 4 . 4 Jalolov A. Xislat. “О‘zbek tili va adabiyoti” j. 1968, №1 15 Shundan sо‘ng olim Xislatning tarjimai holini nashrga tayyorlaydi 5 . 1971 yilda esa, “G‘azallar” nomi ostida shoirning bir turkum she’rlarini ilk bor chop ettirdi (Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, -1971). “О‘zbek adabiyotining kenja vakili” sarlavhasi ostida bu kitobga yozilgan sо‘zboshida Abdulhamid Jalolov shoir Xislat hayoti va ijodi haqida kengroq fikr yuritdi. Nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarida ham keng о‘rin ajratadi 6 . 1978-yilda Abdulhamid Jalolov 1905-1917-yillar oralig‘idagi о‘zbek adabiy jarayoni tо‘g‘risidagi tadqiqotini “О‘zbek ma’rifatparvar-demokratik adabiyoti” nomi bilan monografiya tarzida nashr ettirdi. Bu kitobda Xislat ijodiga alohida tо‘xtalib о‘tilgan. Olimning Xislat ijodini о‘rganish borasida eng katta ishlaridan biri 1987 yilda “Ozodlikni ulug‘lab” nomi bilan “Xislat ijodi haqida adabiy portret” risolasining chop ettirilganidir. Shu о‘rinda ta’kidlab о‘tish kerakki, Abdulhamid Jalolov о‘z tadqiqotlarida hukmron mafkura va davr nuqtai nazaridan yondashib, uning asarlarini imkon boricha shо‘roviy mafkuraga moslashtirib talqin qilgan. Vaholanki, Xislat aynan mafkuraviy jihatdan Shо‘roga nomunosib shaxs sifatida inqilobning dastlabki kunlaridayoq adabiyot maydonidan chetlatiladi va hatto hibsga olinadi. Ma’naviy jihatdan esa, Oktabr tо‘ntarishi yuz bergan vaqtda Xislatning ustozi Mavlono Kamiy hayot bо‘lib, bu inqilobni u “shikoyatnomai Kamiy az inqilobi zamona va ahli zamona” she’rini yozish bilan kutib oldi. Mana о‘sha she’rdan bir parcha: Inqilobi zamona ermaslar, Qildi oliyni pastlar pomol. Zoti neku asllar g‘ayr erur, Jonishin badasilu ham arzol. 5 Qarang: “О‘zbek tili va adabiyoti” j. 1969, №4 6 B.Qosimov. Milliy uyg‘onish. T., Ma’naviyat, -Б.302 16 Sherlar о‘rnig‘a о‘tirmishdur, Gо‘ru rubohu itu qushu shog‘ol. Agar shoir Xislat inqilobning birinchi kunidanoq faxr bilan kuylashga kirishganida edi ustozi Kamiy ijodiga nisbatan bepisandlik qilgan bо‘lardi. Shuning uchun Xislat о‘zining Shо‘rolarga bag‘ishlangan bir necha xitobnamo she’rlarini inqilobdan ancha keyin, qatag‘ondan qutilib qolish uchun yozdi. Milliy uyg‘onish davri о‘zbek adabiyotining yirik tadqiqotchisi professor Begali Qosimov о‘zining “Milliy uyg‘onish” nomli monografiyasida Xislat ijodiga alohida о‘rin ajratdi. Unda shoirning yoshlik yillari, ustozlari, tahsili, kasb-kori, uning hayotida yuz bergan turli voqealar munosabati bilan asosli faktlar keltiradi. Xislatning bayozlari, tarjimalari, noshirlik faoliyati xususida tо‘xtalib о‘tdi 7 . Xislat hayoti va ijodi haqida ma’lum kuzatishlar olib borgan zahmatkash olim professor Naim Karimov ham shoir tarjimai holiga oid ilmiy qimmatga ega bо‘lgan ma’lumotlar xususida tо‘xtaladi 8 . 60-yillarning ikkinchi yarmida о‘zbek fani va madaniyatida boshlangan yangilanish jarayonida Xislat nomi ham yuzaga chiqdi. Taqdir fojeali kechgan “Tirik satrlar” tо‘plamiga Xislatning ham she’riy asarlari kiritildi. Xislat ijodiga bо‘lgan qiziqish bugungi kunda ham yuqori bо‘lib, adabiyotshunos Muhammadali Qо‘shmoqovning “О‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi 2007-yil 12-may sonida Xislat eshon haqidagi kattagina maqolasi e’lon qilindi. 2009-yilda Xislatning bizga ma’lum lirik merosining san’atshunos Muzaffar Asadullayev va adabiyotshunos olim Tо‘xtamurod Zufarovlar tomonidan bir tо‘plam holida chop etilgan “Tarannum” nomli kitobi shoir ijodiy merosi haqidagi tasavvurlarimizni boyitishi bilan diqqatga sazovordir. 7 Qosimov B. Milliy uyg‘onish. –T Ma’naviyat. 2002. –B. 302-307 8 Karimov N. XX asradabiyoti manzaralari. –T О‘zbekiston. 2009. –B. 62-76 17 Negaki, kitobda nafaqat Xislatning she’riy asarlari, tarjimalaridan namunalar keltirilgan, balki shoirni yaqindan bilgan kishilarning bir qator esdaliklari ham keltirilganki, ular shoir hayoti va ijodini chuqurroq tadqiq qilishda qimmatli manba vazifasini о‘taydi. |