O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Takrorlash uchun savollar 
1.
Dezodaratsiya jarayonining maqsadi. 
2.
Dezodaratsiya «hidsizlantirish» jarayonining moxiyati 
3.
Dezodaratsiya qilish texnologiyasining parametrlari 
4.
Dezodaratsiya jarayonida vakuumni ahamiyati 
5. O‘simlik moylaridagi hid va ta’m beruvchi moddalar. 
6. Hidsizlantirish (dezodoratsiya)ning samaradorligi nimalarga bog‘liq bo‘ladi? 
7. Dezodoratsiya jarayonining harorati va bosimi. 
8. Moyni hidsizlanganligi qanday aniqlanadi? 
7 – 
MA’RUZA
YOG‘LARNI GIDROGENLASH. GIDROGENLASH JARAYONING NAZARIYASI 
 
Reja: 
Gidrogenizatsiya jarayoni mohiyati. Yog‘larni gidrogenlash jarayonida kimyoviy 
o‘zgarishlar. To‘yinmagan yog‘ kislotalarini selektiv gidrogenlash. To‘yinmagan yog‘ kislotalarini 
izomerizatsiyasi.
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
gidrogenlash, salomas, selektivlik, izomerizatsiya 
 
Yog’larni modifikasiyalash - bu yog’larni gliserid va yog’ kislota tarkibini o’zgartirish yo’li 
bilan ularning dastlabki xossalarini o’zgartirish bo’lib, yog’larni pereeterifikasiyalash, gidrogenlash, 
fraksiyalash va omuxtalash orqali amalga oshiriladi
2
. 
Halq xo‘jaligining yog‘ mahsulotlariga bo‘lgan extiyoji o‘simlik yog‘lari, mol yog‘lari, 
sariyog‘ va shunga o‘xshash yog‘lar hisobiga qondiriladi. Yog‘larning bir qismigina (mol yog‘i, 
2
Frank D. Gunstone. The Chemistry of Oils and Fats. – UK: Blackwell Publishing Ltd, 2004. -288 p 

---

45
sariyog‘) qattiq holatda bo‘lib, qolgan ko‘p qismi suyuq holda bo‘ladi. O‘simlik yog‘lari esa iqlimiy 
sharoitlarga qarab yer sharining turli nuqtalarida turlicha holatda tarkib topadi. Masalan, tropik 
mamlakatlarda palma, kokos yog‘lari qattiq holda bo‘ladi. Kungaboqar, paxta, soya, raps va boshqa 
o‘simlik yog‘lari suyuq holatda ishlab chiqariladi. Qattiq yog‘larga bo‘lgan extiyojni o‘simlik 
yog‘larini gidrogenlab salomas ishlab chiqarish evaziga qoplanadi. Qattiq yog‘lar sanoatda katta 
ahamiyatga ega, ular margarin, xo‘jalik va atir sovunlar, stearin ishlab chiqarishda asosiy xomashyo 
hisoblanadi. 
Biroq MDHda tabiiy qattiq yog‘lar miqdori chegaralangan, suyuq o‘simlik yog‘lari esa ko‘p 
miqdorda ishlab chiqariladi. Shuning uchun suyuq yog‘lar gidrogenlanib, qattiq holga keltiriladi. 
Gidrogenlash mahsuloti salomas deyiladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda 5 ta gidrozavod ishlab 
turibdi. Gidrogenlash suyuq yog‘ tarkibidagi to‘yinmagan yog‘ kislotalarini vodorod bilan 
to‘yintirishga asoslangan. Bunday jarayon natijasida to‘yinmagan suyuq yog‘ kislotalari pirovardida 
to‘yingan va nisbatan yuqori haroratda suyuqlanadigan kislotalariga o‘tadi. 
Har xil moddalarning molekulalararo kimyoviy reaksiyasining amalga oshishi uchun 
bunday molekulalar o‘zaro ta’sirda bo‘lishi, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi qismi bir-biri bilan 
to‘qnashuvi zarur. Lekin ma’lum hajmda joylashgan va bir-biri bilan kerakli yo‘nalishda 
to‘qnashgan bunday molekulalarning juda oz qismigina o‘zaro ta’sirga kirishadi. Bu hol, oz 
miqdordagi molekulalargina energiyasining o‘zlaridagi bog‘larni o‘zgartirib yangi bog‘lar hosil 
qilish, ya’ni yangi birikma hosil qilish reaksiyasini amalga oshirish uchun yetarli ekanligini 
bildiradi. Berilgan reaksiyani amalga oshirish uchun yetarli bo‘lgan bunday aktiv molekulalarning 
minimal energiyasi uning aktivlash energiyasi deyiladi. 
Molekulyar vodorod yuqori molekulali to‘yinmagan yog‘ kislotalariga va suyuq 
yog‘larning asosini tashkil qiluvchi ularning glitseridlariga oddiy sharoitda birikmaydi. Yog‘ 
harorati ko‘tarilganda ham, shunindek bosim anchagina oshirilganda ham bunday reaksiya 
bormaydi. 
Bunday yog‘ kislotalariga vodorodning birikishi bu jarayonga spetsifik ta’sir ko‘rsatuvchi 
maxsus moddalar – katalizatorlar ishtirokida yuz beradi. Ularning ta’siri natijasida reaksiyaning 
tezlashuvi kataliz deyiladi. 
Aftidan, vodorod va hatto biror-bir reaksiya natijasida “hosil bo‘lish momenti”dagi 
vodorod ham qo‘shbog‘larni to‘yintirish uchun energetik barer deb ataluvchi energetik qarshilikni 
yengish uchun yetarli aktivlikka ega bo‘lmasalar kerak. Bunday qarshilik katalizator ta’sirida ozmi-
ko‘pmi darajada kamayadi. 
O‘simlik yog‘larining kimyoviy va fizik xususiyati ularning yog‘ kislota tarkibiga bog‘liq. 
O‘simlik yog‘larida ko‘p miqdorda to‘yinmagan yog‘ kislotalar bor. (olein, linol va h.k. kislotalar), 
ular bitta yoki bir nechta qo‘shbog‘ga ega. Gidrogenlash jarayonida to‘yinmagan kislotalarni 
to‘yinishi bilan birga qo‘shbog‘larni migratsiyasi va transizomerizatsiya sodir bo‘ladi, bu esa erish 
harorati va yog‘ qattiqligini oshiradi. 
Masalan: olein kislotasi: 
Qo‘sh bog‘larning joylashishi T
er
. 
0
C
9-10 sis 16 
trans (elaidin) 44 
11-12 sis 13 
trans 39
Gidrogenlashda kungaboqar, paxta, soya, raps yog‘lari va soapstokdan ajratib olingan yog‘ 
kislotalari ishlatiladi. Gidrogenlash vaqti xomashyoning kimyoviy tarkibiga va salomasning 
qo‘llanishiga bog‘liq. O‘simlik yog‘larini qisman gidrogenlash bilan, erish harorati T
er
-31-34
0
C, 
qattiq ligi 160-320 g/sm, yod soni 62-82ga teng bo‘lgan salomas olinadi, bu salomaslar margarin, 
kulinar yog‘lari ishlab chiqarishda ishlatiladi. Bundan tashqari erish harorati T
er
=35-37
0
C, qattiqligi 
550-750 g/sm bo‘lgan salomaslar olinib, ular konditer mahsulotlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi.