O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Maydalash-peptizatsiyalash qobiliyati.
Sovunli eritmaning fazalarni to‘tash yuzasida 
parda hosil qilishi, qattiq yuzani gidrofillashga va xo‘llashga sharoit yaratib beradi. Shu tufayli 
sovunli eritma qattiq zarrachaning g‘ovakcha va yoriqlari orasiga osongina kirib borib, uni 
maydalaydi va mayda zarrachali suspenziya hosil qiladi. Qattiq zarrachalar sovunli eritmaning 
yupka qatlamlarini panalovchi bosimi ta’sirida parchalanadi. Qattiq jismning yuzasida yupka parda 
hosil bo‘lishi eritmadagi maydalangan zarrachalarning barqarorligini oshirib muallak holatda ushlab 
turishga imkon yaratadi.
Peptizatsiyalash va stabilizatsiyalash sovunning tabiatiga, haroratga, qattiq jismining 
maydalanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Sovunni suvli eritmasi sintetik sirt faol moddalar (SFM) 

---

 114
dan fark qilib, yuqori stabillash, kirni qaytadan mato yuzasiga utirishiga karshilik qilish qobiliyatiga 
ega. 
Sovunni yuvish qobiliyati. 
Moddalarning yuvish qobiliyatini bilish uchun avvalo 
xo‘llanish nimaligini aniqlashimiz kerak. Yaxshi xo‘llanishda suyuqlik qattiq jismning ustida tekis 
yoyiladi va uning yoriqlariga singadi. Yomon ho‘llanish simob donachalarini oyna ustidagi harakati 
shaklida ko‘rinadi. Simob oyna yuzasida xech kanday iz qoldirmaydi. Shuningdek oleofil (moyga 
moyil) yuzani suv yaxshi ho‘llamaydi. Bu sirt taranglik bilan tushuntiriladi. Ho‘llanishni yaxshilash 
uchun sirt taranglikni kamaytirish kerak. Ma’lumki suvga, ayniksa simobga qaraganda spirt va 
kerosin yuzani yaxshi ho‘llaydi. Savol tug‘iladi: Sirt tarangligi yuqori, demak, ho‘llash qobiliyati 
past bo‘lgan suvda yuvish qobiliyati kanday amalga oshirish mumkin? Sirt taranglikni kamaytirish 
mumkinmi? Mumkin: harorat 20 dan 80 
0
C ortganda sirt taranglik 73 dan 62 erg/sm
3 
gacha 
kamayadi. Bu xech qancha emas. Agar olein kislotasini natriyli sovunidan 0,1 % qo‘shilsa, suvni 
sirt tarangligini 26,5 erg/sm
2
gacha pasayadi. Shuning uchun sovunli eritma oleofil yuzada yaxshi 
yoyiladi va matoga yaxshi singadi.
Suvni sirt tarangligini kamaytiradigan moddalar sirt faol moddalar deb aytiladi, yoki ikki 
jismning fazalararo tutashgan yuzasida to‘planish xususiyatiga ega bo‘lgan vositachilar sirt faol 
moddalar deyiladi. Sovunning suvdagi eritmasi ham SFM dir. Mato yuzasidan kir (qurum, moy) ni 
ketkazishni quyidagicha tushinish mumkin. 
Sovunni suvda eritilgan eritmasida karboksil guruh (qalpoqcha) qoladi, uglevodorod 
guruhi (tayoqcha) esa eritma yuzasiga siqib chiqariladi.Agar sovunni eritmasiga yog‘ tomchisi yoki 
boshqa qutbsiz modda tushib kolsa, unda molekulaning tayoqchasi yog‘ga sanchilib kiradi. 
Shunday qilib, sovun suvda erimaydigan yog‘ moddalarini eritma bilan bog‘laydi, ya’ni yog‘ 
tomchisi atirofida, suv va yog‘ni o‘zaro tutashtirib, yuzalarida monomolekulyar qavat hosil qiladi. 
Eritmada sovun molekulalari ko‘p bo‘lganligi uchun, ular yog‘ tomchisi atrofida elastik parda hosil 
qiladi. Mato yuzasidan yuvib tashlanadigan qattiq moddalar (kukun) bilan ham shunday hodisa 
sodir bo‘ladi. Sovunning eritmasi yuqori xo‘llash qobiliyatiga ega, shuning uchun sovun eritmaga 
solingan mato yuzasiga yaxshi yoyiladi. Bunda sovunning molekulalari o‘zlarining tayoqcha qismi 
bilan materialga joylashishadi. Shuningdek sovun kir sirtiga yopishadi. 
Sovun molekulasining qutbli qismi suvli eritmada quyidagicha dissotsiatsiyalanadi: 
RCOONa RCOO
-
+ Na
+
Buning natijasida elektr maydoni hosil bo‘ladi. Xo‘llangan material va kir sirtining elektr 
zaryadi, bir xil va bir biridan itariladi. Shu tufayli kir, chirk materialdan ajraydi va eritmaga o‘tadi 
(47-rasm). Xuddi shu zaryad kirning mato yuzasiga qayta cho‘kishiga va bir biri bilan birlashishiga 
to‘sqinlik qiladi. 

---

 115
47 – rasm. Yuvish jarayonini sxemasi: a,b-birinchi bosqich (mato va kirni ho‘llanishi), c-
ikkinchi bosqich (kirni matodan uzilishi), d,e-uchinchi bosqich (kirni yuvuvchi eritmada turishi)