O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Takrorlash uchun savollar. 
1.
Sovun o‘zi nima? Sovun ishlab chiqarishni axamiyati 
2.
Sovunlarning fizik kimyoviy xususiyatlari. 
3.
Sovun polimorfmizmi 
4.
Sovunli eritmaning fizik kimyoviy xossalari. 
5.
Mitsella hosil qilishni kritik konsentratsiyasi. 
6. Sovunlarni eruvchanligi. 
7. Sovunni elektr o‘tkazuvchanlik xossasi 
8. Sovunni gidrolizi 
9. Sovunlarning erituvchanlik qobiliyati (solyubilizatsiya) 
10. Sovunli eritmaning sirt aktivligi. 
 
 
19-MA’RUZA 
SOVUN ISHLAB CHIQARISH UCHUN XOMASHYO VA YORDAMCHI 
MATERIALLARI. SOVUN PISHIRISH JARAYONI ASOSLARI 
Reja: 
Yog‘li xom-ashyo. Yordamchi materiallar. Retseptura tuzish. Xo‘jalik sovuni yog‘li 
retsepturasi. Atir sovun yog‘li retsepturasi. 
Tayanch so‘z va iboralar:
Xomashyo, Qo‘shimcha materiallar, Yog‘ o‘rinbosarlari, 
Retseptura, Atir sovun, Titr, Bevosita usul, Bilvosita usul, Sovun osti yelimi, Sovun osti ishqori, 
Qaynatish, Kaustik sovunlash, Birinchi sovunlash, Birinchi tuzlash, Ikkinchi sovunlash, Ikkinchi 
tuzlash, Uchinchi sovunlash, Karbonatli sovunlash 
Yog‘li xomashyo. 
Sovun sifati ishlatiladigan yog‘lar sifatiga bog‘liq bo‘ladi.Atir sovuniga 
ishlatiladigan xomashyolarga yuqori talablar quyiladi. To‘q rangli yokimsiz hidli xomashyolar 
xo‘jalik sovunga ishlatiladi. Xayvon yog‘lari: qo‘y, mol yog‘lari sovun uchun kimmatli xomashyo 

---

 116
hisoblanadi, ayniksa atir sovun uchun. Texnik xayvon yog‘lari – xo‘jalik va atir sovunlarga 
ishlatiladi. Ularni tarkibida yog‘ bo‘lgan xomashyolarni qizdirish usuli bilan olinadi. Kokos va 
palma yadro moylari atir sovuni uchun ishlatiladi. Ularda 52 % gacha laurin va 19 % gacha miristin 
kislotasi bor. Bu yog‘lar sovunning qayishqoqligini oshiradi. Palma yog‘i yog‘ kislota tuzilishiga 
qaraganda hayvon yog‘lariga yakin va atir sovun olishi uchun ishlatiladi. Salomas – yuqori titrlisi 
(46-48
0
C) xo‘jalik sovuni uchun, past titrlisi (39-42
0
C) atir sovun uchun ishlatiladi. Soapstokdan 
olinadigan yog‘ kislotalari distillangan holida ishlatiladi. Sintetik yog‘ kislotalari sovun pishirishda
tabiiy yog‘ kislotalari o‘rniga ishlatiladi. Fraksiyasi C
10
- C
16
bo‘lganlar kokos yog‘i o‘rniga, C
17
-C
20
qattiq yog‘ o‘rniga ishlatiladi.
Sintetik yog‘ kislotalarni kamchiligi: 
C
10
-C
16
fraksiyasi tarkibida 4-5 % past molekulali C
5
-C
9
kislotalar bo‘lib, ularni sovuni 
ko‘piklamaydi va yuvish qobiliyatiga ega emas, bundan tashqari bu sovunlarning suvdagi eritmalari 
odam terisiga ta’sir qiladi, terini quritadi.
C
17
-C
20
fraksiyali sintetik yog‘ kislotalar (SYoK) tarkibida 15-20 % yuqori molekulali yog‘ 
kislotalari (C
25
gacha) bo‘lib, ularni sovuni suvda yaxshi erimaydi va past yuvish qobiliyatiga ega. 
Shu sababdan sintetik yog‘ kislotalari sovun pishirishda tabiiy yog‘ kislotalarini to‘la qonli o‘rnini 
bosa olmaydi. Sifatli sovun olish uchun sintetik yog‘ kislotalari tarkibida asosan C
12
-C
16
va C
17
-C
18
fraksiyali kislotalar va yuqorida sanab o‘tilgan aralashmalardan holi bo‘lishi lozim. 
SYoK katalizator ishtiroqida parafinni kislorod bilan oksidlash natijasida olinadi. 
Katalizator sifatida 0,2% kaliy permaganat yoki marganetsning oksidlari ishlatiladi. Oksidlanish 
jarayonida parafin molekulasi kislorod bilan bog‘lanadi, bog‘lar har joyidan uziladi va ikkita yog‘ 
kislota molekulasi hosil bo‘ladi. 
CH
3
– (CH
2
)
n
– CH
2
– CH
2
(CH
2
)
m
CH
3
+ 50
2
parafin 
- CH
3
(CH
2
)
n
COOH + CH
3
(CH
2
)
m
COON + H
2
O 
yo.k. yo.k. 
Yog‘ o‘rinbosarlari (kanifol, tal yog‘i, neft kislotalari) ayrim xo‘jalik sovunlari olishda 
ishlatiladi. 
Soapstokni distillangan yog‘ kislotalari xo‘jalik va atir sovun olishda ishlatiladi.