O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

44-mavzu: Gapningtuzilishigako’raturlari
Reja:
1.Gaplarnituzulishihaqida
2.Soddagaplar
3.Soddagaplarningifodalanishi.

Gaplartuzilishjihatdanikkixilbo'ladivaularo'zarogrammatikasoslarmiqdorigako'rafarqlanadi:

1. Soddagaplardabittaegavakesimmunosabati, ya'nibittagrammatikasosmavjudbo'ladi: Darsertaboshlandi. Bugunyomg'iryog'madi. Bahorkeldi. Ba'zansoddagapegasiz, faqatbittakesimdaniboratbo'lib, boshqabo'laklarshukesimatrofigabirlashadi: BugunMoskvadanukambilanuchibkeldim.

Soddagaplargrammatikasosigako'raikkiguruhgabo'linadi (grammatikasos – buegavakesimdir):

1) birboshbo'lakligaplarninggrammatikasosidabirboshbo'lakmavjudbo'ladi: Ota-onalargayordamberdik.

2) ikkiboshbo'lakligaplarninggrammatikasosidaharikkalaboshbo'lakham, ya'niegavakesimhamqatnashadi: Bizmaktabgabordik.

1.Yig'iqikkiboshbo'lakligaplartarkibidaboshbo'laklarginamavjudbo'ladi: O'quvchilaryig'ildilar. Ba'zanegavakesimbirikmabilanifodalanib, kengayibkeladivaikkinchidarajalibo'laklarborgao'xshabko'rinadi, lekinbugaplarhamyig'iqgaplarhisoblanadi: Yigithamshunaqabo'ladimi? Ikkidugonatermilibqolishdi.

Yoyiqikkiboshbo'lakligaplartarkibidaboshbo'laklardantashqari, ikkinchidarajalibo'laklarhamqatnashadi: O'quvchilarmaktabzaligayig’ildilar.

1.Shaxsima'lum (aniq) gaplarkesimigaqarabeganianiqlashmumkinbo'lgangaplardir: Yutuqlaroldidaesankiramaylik (Biz).

2. Shaxsinoma'lum (noaniq) gaplarkesimigaqarabish-harakatninghaqiqiybajaruvchisinianiqlashmumkinbo'lmagangaplardir: Yaxshinimaqtaydilar, yomonniuyaltiradilar. Kesim 3-shaxsdagife'lbilanifodalanganda, shaxsima'lumvashaxsinoma'lumgaplarquyidagichafarqlanadi: shaxsima'lumgapdaso'zlovchio'zigatanishshaxshaqidaso'zyuritadi, shaxsinoma'lumgapdaesao'zishaxsantanimaganshaxs(lar) haqidaso'zyuritadi: Bugunkeldi - shaxsima'lumgap. Sevginichidagangachiqargan – shaxsinoma'lumgap.

3. Shaxsiumumlashgangaplarmazmunanharuchalashaxsgataalluqlibo'lgangaplardir: Sanamaysakkizdema. Bundaygaplarningkesimiodatda, IIshaxsbirlikdabuyruqmaylidagife'lbilanifodalansaham, mazmunanbarchagaqaratilganbo'ladi, shuninguchunegaifodalanmaydi. Xalqmaqollarishaxsiumumlashgangaplarorqaliifodalanadi: Bugungiishniertagaqo'yma.

4. Shaxsitopilmas (shaxssiz) gaplaregasinitopibham, gaptarkibigakiritibhambo'lmaydigangaplardir: Uyerdaintizomhaqidaso'zlashgato'g'rikeldi. Shaxsitopilmasgaplarningkesimlari 3-shaxsmajhulnisbatdagife'llar, bo'ladi, bo'lmaydiso'zlariorqali, -masqo'shimchaliso'zorqali, harakatnomidankeyinkerak, zarur, lozim, mumkinso'zlarinikeltirishorqaliifodalanadi: Raisningo'zihaqidagapirilsin! Mehnatsizrohatgaerishibbo'lmaydi. Oynietakbilanyopibbo'lmaydi. Ertalabkisalqindaetibborishkerak.

5. Atov (nominativ) gaplarboshkelishikdagiotorqaliifodalangangrammatikasosyordamidaifodalangannarsa-buyumningborligini, mavjudliginianglatadivako'pinchabadiiyvapublitsistikasarlardapaytvao'rinniifodalashuchunishlatiladi: Kuz.Izg'irinshabadaesyapti. Atovgaplarmatndayolg'izqo'llanmaydi, ulardankeyinuningmazmuniniochuvchiboshqabirgapkelishizarur. Atovgaplarningoxiriga, odatdanuqtaqo'yiladi, agarkuchliohangbilanaytilsa, undovbelgisiqo'yiladi: Tog'lar!Balandtog'lar.

So'z-gaplar

Nutqdaha, yo’q, xo’p, mayliso’zlarihamdaeh, uhkabiundovlarbilanifodalanganso’z-gaplarhamqo’llaniladi. Bu gaplar sodda gaplarning bir turi hisoblanadi: Ertaga unikiga borasizmi? - Ha.

So'z-gaplar tasdiq, inkor, so’roq, hayajon ifodalovchi turlarga bo'linadi. Yozuvda so'z-gaplarning oxiriga nuqta, undov belgisi, ko'p nuqta qo'yilishi mumkin. Ha, yo'q, mayli so'zlaridan keyin vergul qo'yilib, keyin gap bo'laklari qo'llansa, bu so'zlar kirish so'zlar hisoblanadi va so’z-gap hisoblanmaydi : - Kecha muzeyga bordingizmi? - Ha, bordik.

Ofarin, tashakkur, rahmat, barakalla, salom, marhamat, uzr kabi so'zlar bilan ifodalanib, minnatdorlik, salomlashish, kechirim, iltimos kabilarni ifodalaydigan gaplar ham so'z-gaplar hisoblanadi.

To'liq va to'liqsiz gaplar

Fikrni ifodalash uchun zarur bo'lgan gap bo'laklarining barchasi qatnashgan gaplar to'liq gaplardeyiladi: Ulardan xat keldimi?

Nutq vaziyatidan ma'lum bo'lgan ayrim bo'laklari tushirilgan gaplar to'liqsiz gaplar deyiladi: - Siz maktabga borasizmi? - Boraman (ega - men, hol – maktabga tushirilgan).

To'liqsiz gaplarda qaysi bo'lakning tushirilishi nutq vaziyatiga qarab amalga oshiriladi. Bunday gaplarda navbati bilan barcha bo'laklar tushirilishi mumkin. Qaysi bo'lakning tushirilganligi to'liqsiz gapdan oldin kelgan to'liq gapga qiyoslagan holda aniqlanadi: - Rajabbeknikida bo'lgan majlisni sen bilasanmi?.. – deb so'radi. (To'liq gap) – Bilaman. (to'liqsiz gap) (A.Qod.) Yuqoridagi to'liq gap tarkibida aniqlovchi (Rajabbeknikida bo'lgan), to'ldiruvchi (majlisni), ega (sen) va kesim (bilasanmi) mavjud bo'lsa, keyingi to'liqsiz gapda shu bo'laklardan faqat kesimgina (Bilaman) qoldirilgan.

To'liqsiz gaplarning turlari:

1) dialogik nutq tarkibidagi to'liqsiz gap: Kim kelmadi? Ahmad.

2) ibor a tarzidagi to'liqsiz gap: Tug'ilgan kuningiz bilan! Navro'zingiz muborak! Bayramingiz bilan!

3) qo'shma gap tarkibidagi to'liqsiz gap: Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod (qoladi).

To'liqsiz gaplar suhbatda, so'zlashuv nutqida va badiiy asarlarda ko'proq qo'llanadi.

Undalmali va kirish so’lari

Nutqda gap bo'laklari bilangrammatik bog'lanmaydigan so'zlar qatnashadigan gaplar ham qo'llanadi. Bunday so'zlar ma'no jihatdan butun gapga yoki uning biror bo'lagiga aloqador bo'ladi. Bular undalma, kirish so'z, kirish birikma va kirish gaplardir. Bunday birliklarga sintaktik aloqa amal qilmaydi, ular boshqa gap bo'laklari bilan sintaktik jihatdan bog'lanmaydi.

So'zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildirgan so'z yoki so'z birikmasi undalma deyiladi. Undalma odatda ikkinchi shaxsga qaratilgan bo'ladi. She'riy asarlarda shoir ba'zan o'ziga, ya'ni so'zlovchiga ham qarata murojaat qilishi mumkin: Nazm tuz, Erkin, axir, erkin zamondur bu zamon.

Undalma boshqa gap bo'laklari bilan faqat mazmunan bog'langan bo'ladi.

Ayrim hollarda, ayniqsa, she'riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarning nomini bildirgan so'zlar ham undalma bo'ladi: Quyosh, nuring to'ka ber mo'l-ko'l! Bahor, ketma bizning bog'lardan! Bir so'z bilan ifodalangan undalma yig'iq undalma deyiladi: Bugun menga bir qarashib yubormaysanmi, Otabek ? So’z birikmasi bilan ifodalangan yoyiq undalma deyiladi.

Undalmalar quyidagicha ifodalanadi:

1) ot: Hamid, badiiy o'qish to'garagiga qatnashasanmi?

2) olmosh: Hoy sen, menga qara-chi.

3) otlashgan so'zlar: Shunday demaysizmi, azizim! (sifat) To'rtinchi, birinchiga javob bering (son).

4) undov so'zlar: Hoy! Beri keling!

5) so'z birikmalari bilan: Hoy, soqoling ko'ksingga to'kilgur!

6) iboralar bilan: Hoy, yigit tushmagur, nima qilib qo'yding! Undalma gapning boshida kelsa, undalmadan so'ng, gap o'rtasida kelsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kelsa, undalmadan oldin vergul qo'yiladi: So'zla, ko'zgujon, Haqiqatni et bayon!

Kirish so'z, kirish birikma va kirish gaplar

So'zlovchining o'zi bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan so'z kirish so'z, shunday so'z birikmasi esa kirish birikma deb yuritiladi. Kirish so'zlar va kirish birikmalar asosan modal so'zlar bilan ifodalanib, quyidagi ma'nolarni bildiradi:

1. Ishonch va tasdiqni: Albatta, shubhasiz, ma'lumki, haqiqatan, darhaqiqat, haqiqatan ham, so'zsiz.

2. Gumonni: ehtimol, shekilli, chamasi, balki, taxminimcha, mumkin.

3. Shodlik yoki achinishni: Baxtimga, baxtga qarshi, attang, afsus.

4. Bayon qilingan fikrning kimga qarashli ekanligini: Menimcha, mening fikrimcha, uning aytishicha, aytishlaricha, sizningcha.

5. Bayon qilingan fikrning tartibini: birinchidan, ikkinchidan...

6. Bayon qilingan fikrning oldingi fikr bilan bog'liqligini: demak, shunday qilib, umuman, aksincha, ba'zan, aks holda, xullas, shuningdek, ayniqsa, asosan, binobarin, xususan.

7. Tasdiq yoki inkorni: ha, yo'q, mayli, to'g'ri.

Kirish so'z yoki birikma gapning boshida kelsa, undan keyin, gapning o'rtasida kelsa, ikki tomoniga, gapning oxirida kelsa, undan oldin vergul qo'yiladi: Nihoyat, ular jo'nashdi. Ular, nazarimda, ketishdi. Hali-beri qishning oxiri ko'rinmaydi, shekilli.

So'zlovchining o'zi bayon qilgan fikrga qo'shimcha mulohazasini bildirgan gap kirish (kiritma) gap deyiladi. Kirish gap asosiy fikrni to'ldirish, izohlash uchun ishlatiladi. Kirish gap, odatda, vergul bilan ajratiladi: Biz, sinf rahbarimiz aytdi, ertaga sayohatga boramiz.

Kirish gap yoyiq bo'lsa, tire bilan ajratiladi yoki qavs ichiga olinadi: Ko'p o'tmay u yerda bir qishloq paydo bo'ldi va suv chiqargan odamning shahardagi otaxoni nomiga atalib “Parpi cheki” bo'ldi (noyib to'raning nomi Fyodor, sartlar “Parpi ota” deydilar.)

Kirish gaplarning tuzilish jihatdan turlari gaplarning tuzilish jihatdan turlari:

1) bir bosh bo'lakli kirish gap: U yog'ini so'rasang, aytaymi, men bunga rozi emasman.

2) ikki bosh bo'lakli kirish gap: Ibrohimov, Qurbon ota aytmoqchi, gullarni o'z ilmidan bahramand qildi.