shu kabi ko‗plab yirik rus pedagoglarining ―adabiyotga ijtimoiy tarbiya quroli sifatida
qarash‖ singari fikr mulohazalariga asoslandi
1
va mazkur yondashuvlar milliy
metodikaning nazariy asoslarini belgilab berdi.
Ayni paytda S.
Dolimov rus metodikasidagi, xususan, mohiyat jihatdan
dogmatizmdan biroz ildamlagan madaniy – tarixiy oqimning jiddiy xatolari –
―adabiyotning faqat g‗oyaviy mundarijasiga e‘tibor qaratish va uning badiiy
formasini inkor qilish‖ ni ham о‗z davrida alohida ta‘kidlagan edi.
2
Shu о‗rinda aytish joizki, badiiy adabiyot
–
о‗z
davrining ijtimoiy siyosiy
voqealari mahsuli. Masalan, uzliksiz ta‘limning adabiyot darsliklarida mavjud jadid
adabiyoti vakillari – Mahmudxо‗ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy,
Abdulhamid Sulaymon о‗g‗li Chо‗lpon va XX asr о‗zbek adabiyotining kо‗plab
vakillari asarlari mustamlakachilikka qarshi kurash tuyg‗usi bilan yо‗g‗rilgan siyosiy
– ijtimoiy g‗oyalar asosiga qurilgan. Shu nuqtai nazardan
maktab darsliklariga
kiritilgan M. Behbudiyning ―Padarkush‖, A. Fitratning ―Abulfayzxon‖ dramalari, A.
Qodiriyning ―О‗tkan kunlar‖, A. Chо‗lponning ―Kecha va kunduz‖ romanlari tub
mohiyatini ijtimoiy tahlillarsiz anglash mumkin emas, chunki u har doim davr ruhi
bilan bog‗liq bо‗ladi. Jadid sо‗z san‘ati namoyandalarining muhabbat tuyg‗ulari
aslida ijtimoiy va hatto siyosiy mohiyat kasb etadi. Ularning muhabbat tuyg‗usi
Vatan ishqi va yurt sevgisi bilan uzviy tutashgan. Insoniylik tuyg‗ulari millat
taqdiriga mas‘ulllikdan ajralmagandir.
Bundan tashqari, ijtimoiy tahlil – sotsiologik
metod badiiy adabiyot va adabiy hodisaga xos faktlarni ijtimoiy hayot bilan uzviy
aloqada о‗rganishga asoslanadi. Zotan, adabiyot va san‘atga ijtimoiy hodisa sifatida
qarash juda qadimdan, aniqrog‗i
,
Platonning ―Davlat‖ asaridan boshlanadi.
Sotsiologik tahlil badiiy matnni ―davr‖, ―xalq ruhi‖ (asar yaratilgan paytda erishilgan
madaniy daraja va an‘ana) hamda ―muhit‖ (tabiat, iqlim, ijtimoiy sharoit)
tushunchalarini hisobga olgan holda о‗rganish asosida
ilmiy xulosalar chiqarish
imkonini berishi bilan qimmatlidir. Ammo taasufki, bu metod shо‗ro
adabiyotshunosligi asosini tashkil etibgina qolmay, о‗sha davrda mutlaqlashtirildi
1
S. Dolimov, H. Ubaydullayev. Adabiyot о‗qish metoldikasi, О‗quv
pedagogika nashriyoti,
Toshkent, 1952.– B.3.
2
Yuqoridagi manba. B. 27.
ham. Adabiyotshunoslikning predmti va uni qiziqtiruvchi masalalar diapazoni
nisbatan tor tushunildi va izohlandi. Aniqroq aytganda
,
sotsiologizm vulgarlashdi.
Ya‘ni, uning yuqorida sanalgan asosiy tamoyillari buzib qо‗llanildi va badiiya asar
tahlilidagi bunday stereotip qarashlar adabiyot o ‗qitish metodikasiga ham salbiy
ta‘sir o ‗tkazdi,
natijada, о‗quvchi, o‘quvchi omma chalg‗itildi va ijod ahli
qatag‗onga uchradi. 1920- 1930 – yillar shо‗ro adabiyotini ijtimoiy tomondan
о‗rganish, partiyaviylik, xalqchillik pozitsiyasi tamoyillari asosida faqat zamon, davr
siyosati va mafkurasi nuqtai nazaridan baholash ―О‗tkan kunlar‖, ―Mehrobdan
chayon‖, (A. Qodiriy), ―Kecha va kunduz‖ (Chо‗lpon) romanlari qatorida shо‗ro
zamonida ijod qilgan Oybek, Asqad Muxtor singari ijodkorlarning asarlariga ham
qora muhrini bosdi.
Demak, badiiy asarning
Dostları ilə paylaş: