“О„zbek tili va adabiyotini о„qitish metodikasi” kafedrasi zulxumor Mirzayeva, Komil Jalilov

о„rganishning konstruktivizm, 
bixevorizm, gumanizm kabi yangicha yondashuvlari
, 
о„rganish uslublariga xos 
klassifikasiyalar,
badiiy tahlilga 
kulturologik yondashuv,
badiy tahlilda 
metatil 
tushunchasi,
tranzaksiya nazariyasi 
(ayrim manbalarda reseptiv estetika, kitobxon 
javobi nazariyasi deb berilgan)
 
kabi kо‗plab yangi tushunchalar, nazariyalar paydo 
bо‗lyaptiki
,
milliy metodika yuqoridagi global ta‘lim imkoniyatlaridan bebahra 

---

qolmoqda.
5
Bu esa adabiy ta‘limning yanada qashshoqlashiga, ayrim shaxslarning 
fanga nisbatan salbiy munosabatiga va hatto bepisandlikning avj olishiga sabab 
bо‗lmoqda.
Ta‘limning xalqaro standartlariga uyg‗un rivojlana olmaslik sabablari, 
shuningdek, xorijiy tillarni bilmaslik oqibatida birlamchi manbalar bilan tanishish 
imkoniyatining cheklanganligi; maktab o‗qituvchilari orasida adabiyot o‗qitish 
qandaydir o‗yinlar, shakllardan iborat bo‗lishi kerak kabi noto‗g‘ri qarashlarning 
kun sayin avj olayotgani, badiiy asarni о‗rganishga bо‗lgan samarasiz 
yondashuvlarning tor qoliplaridan chiqib keta olmaslik holatlari bilan ham 
belgilanadi. 
Ingliz metodist olimlari Elli Chambers va Marshal Gregoriylar (Ellie Chambers 
&Marshall Gregory) ning ta‘kidlashlaricha, bugun adabiyot о‗qitish, badiiy asarni 
о‗rganish endi avvalgidek 
“buni tо„g„ri deb qabul qil”
6
(to get it right)
mezonlariga tо‗g‗ri kelmaydi, о‗quvchi badiiy asar haqidagi talqinlarini bemalol, о‗z 
dunyoqarashi, fikrlash, tafakkur darajasiga kо‗ra rivojlantira olish imkoniga egadirlar. 
Ammo о‗qituvchining magistral (qonuniy) huquqi kо‗p yillar mobaynida kuchli 
an‘anaga aylangan. О‗qituvchidagi mana shu magistral huquq yuqoridagi 
munosabatni bag‗rikenglik bilan qabul qila olmaydi. Tо‗g‗ri talqinlar va badiiy matn 
mohiyati talabalarning fikri, ular bilan о‗tkazilgan sо‗rovnomalar yoki o 
‗rganuvchilarning badiiy matn haqidagi munosabati hosilasi emas, balki 
о‗qituvchining shaxsiy qarashlaridan paydo bо‗lgan umumiy xulosani tashkil etadi. 
―Tо‗g‗ri fikr‖ yoki ―tо‗g‗ri munosabat‖ – bu о‗qituvchining fikri, yoki qarashlari 
asosidagi yagona xulosadan iborat bо‗ladi
7
. 
Muallif ―buni tо‗g‗ri deb qabul qil‖ (to get it right) tamoyili an‘anasini XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlarida Yevropa mamlakatlarida rivojlangan 
an‘analardan biri sifatida baholasa-da, ayrim о‗qituvchilarimiz о‗z ―qonuniy 
5
Jahon adabiy ta‘limidagi yangicha nazariyalar, yondashuvlar xususida kitobning keyingi boblarida
atoflicha to‗xtalamiz. 
6
E. Chambers, M. Gregory. Teaching and Learning English literature. Sage Publications. London, 
2006, P.11. Bu tamoyil jahon adabiy ta‘limidagi an‘anaviy ―o‗qituvchi faol‖ (teacher centered- 
approach) ga yaqin tushuncha bo‗lib, adabiy tahlilda yakka fikrlilikka asoslanadi. 
7
Yuqoridagi manba. 

---

huquqlar‖ini fikriy erkinlik bilan aynanlashtirib, bu yondashuvdan, yuqorida 
ta‘kidlaganimizdek, hali-hanuz qutila olmaganlar, desak, haqiqatni aytgan bо‗lamiz. 
О‗quvchining mustaqil fikrlashi, qarashlariga daxl qilmaydigan о‗qituvchilar, umum 
o ‗rta ta‘lim maktablari qatorida Oliy ta‘lim muassasalarida ham, afsuski, kamchilikni 
tashkil qiladi. 
Shu о‗rinda masalaning yana bir jihatiga e‘tibor qaratish kerak bо‗ladi. Bugun 
uzliksiz ta‘lim bosqichlarida amalda bо‗lgan deyarli barcha adabiyot darsliklarida 
―asar haqida‖ degan bо‗lim mavjud. Asar mazmunining berilishi, biz yuqorida qayd 
etgan ―buni tо‗g‗ri deb qabul qil ‖ yondashuviga olib keladigan dastlabki faktorlardan 
biridir. ―Asar haqida‖gi ma‘lumotning о‗quvchi ongiga singishi, uni ―tо‗g‗ri deb 
qabul qilishi‖ mavjud ma‘lumotning dominant (yetakchi) lik xususiyati undagi 
―boshqacha bо‗lishi mumkin‖ degan qarashiga mone‘lik qiladi yoki eng kamida 
о‗quvchini fikrlashdan tо‗xtatadi. Bundan tashqari, adabiyot dasrliklaridagi faqat 
adiblar haqidagi ma‘lumotlarni va asar syujetidagi detallarni eslab qolishga qaratilgan 
―Mirtemir hayoti va ijodi haqida sо‗zlab bering‖, ―shoirning birinchi she‘ri va 
tо‗plami qanday nomlanadi‖, ―ular qachon e‘lon qilingan?‖, ―shoir ijodidagi bosh 
mavzular haqida sо‗zlang‖ singari sayoz, odamning tafakkuri va tasavvurini 
yuksaltirmaydigan, aksincha, badiiy didi va saviyasiga zang tushiradigan yuqoridagi 
kabi savol va topshiriqlar о‗quvchilarda ―adabiyot, asar о‗qish, tahlil qilish faqat 
shunday ikir-chikirlarni esda saqlashdan iborat‖ degan munosabatni shakllantirdi. 
Bunday munosabatning shakllanishida Davlat test markazining ―hissasi‖ ham katta 
bо‗ldi. О‗quvchilar, yoshlar bugun adabiyotni faqat oliy ta‘lim muassasalariga kirish 
uchun bо‗ladigan test sinovlariga tayyorgarlik nuqtai nazaridan emas, balki о‗z 
tafakkuri, tasavvuri, didi, saviyasi, umuman, ma‘naviy qarashlarini yuksaltirish 
maqsadi bilan о‗rganishiga erishish lozim.
O‗zbek adabiyoti ta‘limi mazmunida uzviylik va uzluksizlikni ta‘minlash — 
murakkab va keng qamrovli muammolardan. Shu bois bu borada yanada samarali 
natijalarni qо‗lga kiritish uchun, avvalo, xorijiy tajriba asosida uning ilmiy va 
metodik asoslarini yaratish lozim. Bugun maktablarimizda adabiyot ta‘limida kо‗proq 
shaklga e‘tibor berilayotgani kuzatilmoqda. 

---

О‗zbek adabiyoti ta‘limida mazmuniy uzviylikni ta‘minlashda tabiiyki, о‗quv-
uslubiy adabiyotlar, darsliklar sifatini yaxshilash, adabiyot fanidan beriladigan 
bilimlarning bosqichlararo uzluksizligini ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bundan tashqari, о‗quvchi-talabalarning yosh xususiyatini ham hisobga olish zarur. 
Ushbu masalaning samarali yechimlari — adabiyot fanlarini integrasiyalash va 
uzviylikka yordam beradigan о‗qitish turlarini aniqlashda ham aks etadi. 
Bugun ta‘limi rivojlangan kо‗plab xorijiy mamlakatlarda adabiyot о‗qitilish, shu 
jumladan badiiy asar tahliliga yondashuvlarda bizdan farq qiladigan bir qancha 
jihatlari 
bor. 
Ta‘lim standartlari о‗quvchilar egallashi lozim bо‗lgan 
kompetensiyalarni belgilaydi. Ulardagi kompetensiyalar aniq va obyektiv belgilanib, 
spiralsimon shaklda rivojlanib boradigan kichik kompetensiyalarga bо‗linadi. 
Masalan, о‗quvchi asar syujetining tarkibiy elementlari, (perspektiva, retrospektiva, 
...), badiiy asardagi stilistik figuralar (metafora, metonimiya kabi), ayrim 
epizodlarning badiiy matn mazmuniga ta‘sirini izohlay olish kо‗nikmalariga ega 
bо‗ladilar. Shuningdek, standartlar о‗quvchida badiiy asarni tо‗liq о‗qish 
kо‗nikmasini shakllantiradi. Bunda о‗qituvchilarga о‗quvchilar о‗qishi uchun tavsiya 
qilingan mualliflar va asarlar rо‗yxati beriladi. О‗qituvchi tavsiya qilingan 
rо‗yxatdagi adiblar va asarlarni о‗quvchilarining qiziqishlari va qobiliyatlarini 
hisobga olgan holda о‗zi tanlaydi. Bunda о‗quv yili davomida о‗tilgan asarlar soni 
muhim rol о‗ynamaydi, tanlangan asarlar tо‗liq о‗qiladi va badiiy matn atroflicha 
tahlil qilinadi. Qolaversa, kо‗plab g‗arb mamlakatlaridagi adabiyot darsliklarida ―asar 
haqida‖ degan bо‗lim berilmaydi, balki savol va topshiriqlar vositasida о‗quvchining 
asarga munosabati shakllantiriladi. Savol va topshiriqlarning о‗quvchilarni asarga 
qiziqtirishi, asar mazmunini tushunishga tayyorlashi, badiiy matnni tushunish — 
tahlil qilishga, mustaqil fikrlashga, badiiy asar ustida chuqur mushohada yuritishga, 
adabiyotni san‘atning boshqa turlari, boshqa fanlar va о‗quvchi hayoti bilan aloqasini 
ta‘minlash, о‗quvchida og‗zaki va yozma nutqni, ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga 
qaratilganligi bilan о‗ziga xos ahamiyat kasb etadi. Masalan, Angliya va Amerikada 
nashr qilingan adabiyot darsliklarining deyarli barchasida ―Think critically‖ (tanqidiy 
tafakkur), ―Connect to life‖ (asarning bugungi kun bilan bog‗liqligi) ―Extend 

---

interpretation‖ (Keng kо‗lamli talqin) kabi qismlar mavjud bо‗lib, bularning barchasi 
о‗quvchining tafakkuri rivojiga xizmat qiladigan savol va topshiriqlardan iborat 
bо‗ladi
8
. Ularda badiiy matn bilan ishlashning muayyan bosqichlari (asarni о‗qishdan 
oldin, о‗qish davomida va о‗qishdan keyin) mavjud. Har bir bosqichning о‗z maqsadi 
va uslublari bor.
9
Xorijda adabiyot о‗qitilishining bizdan farq qiladigan yana bir jihati – adabiyot 
о‗qitish metodikasida badiiy matn bilan ishlashning muayyan bosqichlari