O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
uslubshunoslik kabi o‘nlab atamalarni parallel holda hozir ham ishlatib kelmoqdamiz. Buning
boisi atamalarning birinchisi xalqaro termin sifatida barcha tillarda qo‘llanilib kelinayotganligidadir. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, yangi tavsiya etilayotgan so‘zlarning ma’qul kelishi va me’yorlashishi ularni tilda avval qo‘llanilib kelinayotgan yoki kelinmayotganiga ham bog‘liq. Boshqacha aytganda, ularni ko‘rish va eshitishga odatlanish me’yorlashishga ko‘maklashadi. Atamalar qo‘llashda me’yorni saqlab turish boshqa so‘zlar, masalan ko‘p ma’noli yoki sinonim so‘zlar me’yorini turg‘un holatda ushlab turishga nisbatan osondek tuyuladi. Aslida esa bu yerda ham o‘z muammolari bor. Mas., shu paytgacha tilimizda faol ishlatilib kelinayotgan tovar so‘zi o‘rnida mol so‘zini ishlata olamiz: mol, sanoat mollari, mol ayriboshlash, mol olib kelmoq, narxi tushirilgan mollar kabi. Ammo bunday ishlatish bemalol emas. Sanoat mollari deyish mumkin bo‘lgan holda oziq-ovqat mollari deb bo‘lmaydi, mol keltirdim deganda faqat sanoat mollari tushuniladiyu, tovar keltirdim deganda farqlanmasdanmi yoki promtovari, prodtovari so‘zlariga asoslanibmi, har ikkalasi ham tushunilaveradi. Tovar so‘zidan tovaroved so‘zini yasay olamizu, mol so‘zidan ana shu ma’nodagi molshunos so‘zini yasay olmaymiz. Yasagan taqdirimizda ham u mol so‘zining asosiy ma’nosiga - hayvon ma’nosiga tortib ketadi va hayvonni yaxshi biladigan, hayvon bilan shug‘ullanadigan kishi ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida esa bunday ma’nolarni ifodalashga zarurat bo‘lmagan. Aytaylik, insonshunos, hatto hazil tariqasida ershunos deyish ham mumkin, ammo hayvonshunos deb bo‘lmaydi. Shunday ekan, tilimizda tovaroved so‘zidan foydalanib turishga to‘g‘ri keladi. Ma’lum bo‘ladiki, tilshunoslik ilmida, tilshunoslar va boshqa mutaxassislar faoliyatida, ayniqsa, atamalar bobida tildan foydalanishdagi vaziyatni muvofiqlashtirish, bir xillikni yuzaga keltirish, osonlik va qulaylik yaratish, eng muhimi, tushunarli bo‘lishni ta’minlash maqsadida tavsiyalar berib boriladi. Aytaylik, agroprom, agroximiya, akvarel, annotasiya, arxeolog, astronom, vakant so‘zlari o‘rniga dehqonchilik sanoati, dehqonchilik kimyosi, suv buyoq, muxtasar bayon, qadimshunos, falakiyotchi, bo‘sh o‘rin /bo‘sh lavozim kabi so‘z va birikmalarni ishlatish taklifi. Ammo bu tavsiyalar qanchalik ilmiy, amaliy va me’yoriy asosga ega? Bu variantlarning qaysi biri tilda yashab qolishi mumkin? Ularning qaysi biri narsa va hodisaning, predmet va tushunchaning mohiyatini to‘laroq ifoda etadi? Bu masalani, qaysi variant ma’qul bo‘lishdan qat’iy nazar, hayotning o‘zi, til elementlaridan foydalanish jarayoni hal qiladi, albatta. Lekin bunday tavsiyalarning berib borilishi, tavsiya etilayotgan variantlarning afzallik tomonlari tushuntirib berilishi mutlaqo zarur bo‘lgan faoliyatdir. Faqat shunday yo‘l bilangina tilimiz takomillashib, sayqallashib, so‘z ma’nolaridagi eng nozik imkoniyatlar ham reallashib boradi. Aytilganlarning tasdig‘i sifatida bir misol keltiramiz: psixologiya faniga oid ko‘plab atamalar shu soha mutaxassislarining tavsiyasiga binoan o‘z o‘rnini sharq ilmida qo‘llanib kelingan atamalarga bo‘shatib berdi: Psixologiya-ruhshunoslik, psixika-ruhiyat, psixik prosess-ruhiy jarayon, adaptasiya-moslashish, nerv-asab, nerv sistemasi-asab tizimi, talant-iqtidor/iste’dod, temperament-mijoz, emosiya-jo‘shqin holat /jo‘shqinlik, xarakter-xulq. Bundan shunday xulosa qilib chiqadiki, tildagi me’yoriy holatlarni tayinlashda har bir tilning o‘z ichki qonun-qoidalariga tayanib, ko‘pchilikka ma’qul bo‘lish-bo‘lmaslik jihatlari e’tiborga olinishi kerak. Shu o‘rinda yana bir misolni tahlil qilaylik. Ko‘plab atamalarning muqobillarini izlash jarayonida rayon so‘zi o‘rnida nohiya , depara, tuman so‘zlari ishlatila boshlandi. Keyinchalik, garchi so‘zning asl mohiyatiga unchalik to‘g‘ri kelmasa ham tuman so‘zi me’yorlashdi. Ammo, ta’kidlash lozimki, bu so‘zning birgina ma’nosi - viloyatning bir qismi bo‘lgan, ma’lum chegaraga ega bo‘lgan, ma’muriy hudud atamasi sifatida me’yorlashdi. Ammo, lug‘atda rayon so‘zining umuman joy ma’nosini anglatish imkoniyati ham ko‘rsatilgan: prigorodniy rayon - shahar atrofi rayoni, promishlenniy rayon - sanoat rayoni, zavodskoy rayon - zavodlar rayoni, rayon voyennix deystviy - urush harakatlari rayoni, rayon boya - jang maydoni, oboronitelniy rayon - mudofaa doirasi kabi. Bu birikmalarni qanday me’yorlashtiramiz? Bizning ongimizda u hozircha ma’muriy hudud tarzida shakllanib turgan ekan, shahar atrofi tumani, zavodlar tumani, urush harakatlari tumani tarzida ham me’yorlashib keta oladimi? Buning ustiga, shu so‘z o‘zagidan yasalgan rayonirovaniye, rayonirovanniy - rayonlashtirish, rayonlashtirilgan so‘zlari bor. Masalan, biror ekin navlari urug‘ini, ya’ni biror joyning sharoitiga eng ko‘p moslashtirilgan navlar urug‘ini rayonlashtirish. Buni qanday me’yorlashtiramiz? Urug‘ni tumanlashtirish debmi yoki urug‘ni joylashtirish,urug‘ni joylarga moslashtirish, debmi? Harqalay, nazarimizda, masalaning yechimini o‘tayotgan vaqt topadi. Atamalarni almashtirish va me’yorlashtirishda ro‘y berayotgan jarayonlarni tahlil qilib quyidagi xulosaga kelish mumkin : atamalarning bir qismi tezgina almashdi, me’yorlashdi va ommalashdi, yana bir qismi esa variantlar, dubletlar tarzida baravar ishlatilib kelinmoqda. Atama sifatida tavsiya qilingan birliklarning ma’lum qismi esa tilda o‘z o‘rnini topmadi, ko‘pchilik tomonidan ma’qul ko‘rilmadi. |