O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi

xususiylashtirish, barqarorlashtirish,
sog‘lomlashtirish, himoyalash, aksionerlashtirish, tijoratlashtirish kabilar yangi leksik birliklar
sifatida qaralmog‘i kerak.
13. Hozirgi iqtisodiyot terminologiyasida, qayd etilgan affikslardan tashqari, garchi kam
miqdorda bo‘lsa-da, yana ayrim affikslar ishtirokida terminlar hosil qilingan. Shunday affiksli
iqtisodiy terminlar jumlasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:
а) -m (-im) affiksli terminlar: boqim, bitim, kirim, chiqim. 

---

b) -v (-ov) affiksli terminlar: to‘lov, o‘lchov.
v) -q (-iq) affiksli terminlar: soliq, sotiq.
g) -gar affiksli terminlar: savdogar.
Iqtisodiy terminologik tizimda, qayd etilganlardan tashqari, ayrim murakkab affikslar
ishtirokida ham termin yasash ancha faollashganligi kuzatildi. Mana shunday affikslar jumlasiga
quyidagilarni keltirish mumkin.
1. Iqtisodiy terminlarning -chilik affiksi bilan yasalishi.
Iqtisodiyotga oid terminologik tizimda -chilik affiksi biror narsa bilan bog‘liq bo‘lgan
holatni anglatuvchi terminlarni yasaydi: tijoratchilik, mulkchilik, kasanachilik.
2. Iqtisodiy terminlarning-korlik murakkab affiksi bilan yasalishi. Fors-tojikcha –kor
affiksiga asli o‘zbekcha –lik yasovchisining qo‘shilib ketishidan hosil bo‘lgan –korlik affiksi
ham ko‘plab iqtisodiy terminlar yasashda ishtirok etib kelmoqda: tejamkorlik, tadbirkorlik.
3. Iqtisodiy terminlarning -lilikaffiksi bilan yasalishi. Tadqiqot obyekttimizda ayni shu
affiks ishtirokida yasalgan qator terminlar iqtisodiyot sohasida keng qo‘llanmoqda: tejamlilik,
unumlilik, likvidlilik.
4. O‘zbekcha -lik va forsiy -dor affikslarining birikuvidan tashkil topgan mazkur murakkab
affiks iqtisodiy terminlar tarkibida ishtirok etmoqdaki, buni quyidagi misollar tasdiqlay oladi:
mahsuldorlik, mulkdorlik, aksiyadorlik, samaradorlik, unumdorlik. 
Ma’lumki, turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek tilida ham ikki asosdan hosil bo‘lgan so‘zlar
mavjud. Bunday Asos + Asos birikib yangi ma’no paydo qilishi terminlarning sintaktik
yasalishidir. 
O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosining o‘zgarishi, ma’noning ko‘chishi, polisemantik
so‘zlarning ba’zi ma’nolari orasidagi bog‘lanish uzilib, ayrimlarining maxsuslanishi orqali yangi
so‘zning hosil bo‘lishi semantik yoki leksik-semantik yo‘l bilan yasash deb yuritiladi (asal
bola, zaxar xotin, mehribon qo‘l…)
Ma’lumki, tilda so‘zlarning ma’nolari har xil usullar bilan ko‘chishi mumkin. Chunonchi,
so‘z semantikasidagi o‘zgarish, asosan, metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabi
semantik transformatsiya asosida ro‘y beradi. Tilshunoslarning yakdillik bilan bildirgan
fikrlariga qaraganda, semantik usul bilan termin hosil qilishda asosiy rolni metafor o‘ynaydi.
Chunki umumadabiy yoki jonli tildagi so‘zlarning biror xususiyatini, masalan, shaklan
o‘xshashligini, rang-tusidagi bir xillikni asos qilib olish yo‘li bilan yangi-yangi terminlar
vujudga keladi.

---

O‘zbek tili iqtisodiy terminlarning semantik yoxud semantik-sintaktik usul bilan yasalishi
sof o‘zbekcha yoki o‘zbek tilida avvaldan ishlatilib kelingan arabcha va fors-tojikcha so‘zlarni
yangi, iqtisodiy ma’noda qo‘llashdan iboratdir.
Ma’lumki, muayyan terminologik tizim yoxud umumiste’moldagi ma’nosi ko‘chirilgan
leksemalar boshqa sohaning “mulki”ga aylanar ekan yakka holatda ham, ma’lum so‘zlar
qurshovida (ya’ni birikma tarkibida) ham shu sohaga doir tushunchalarni ifodalay oladi.
Masalan, shunday bir tushunchani olib ko‘raylik: “qimmatbaho qog‘ozlar, valyuta, tovar
narxining pasayishidan foydalanuvchi birja chayqovchilari”. Bu tushuncha iqtisodchilar tilida
ayiqlar deb ataladi
O‘zbek tilida yetuk so‘zidan yetuklik yasalgan. Bu “jismoniy jihatdan to‘la rivojlanganlik,
kamolatga etganlik, bilimli, ilmlilik” ma’nolarini anglatadi. Iqtisodiyotda esa yetuklik maxsus
termin sifatida quyidagi defirinitsiyaga ega: “Tovarni sotish sur’atlarining asta-sekin pasayish
davri”. To‘g‘ri, bu kabi terminlar kam miqdorni tashkil etadi. Biroq, iqtisodiyot
terminologiyasida semantik-sintaktik usul bilan yasalgan, ya’ni birikma terminlar tez-tez
qo‘llanib turilishi mumkinligini tasdiqlovchi o‘nlab dalillarga egamiz. Fikrimizning tasdig‘i
uchun ayrim misollarga murojaat etamiz.
1. Matematik terminlar iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi mumkin. Masalan: chorak
reja, normativ qiymat, differentsial renta, yig‘ma ko‘rsatkich, ish haqi darajasi, daromadning
qoldig‘i, iqtisodiy integratsiya, bozor hajmi, nisbiy daraja, narx darajasi, foyda miqdori, qiymat
o‘lchovi, bo‘linma, qiymat solig‘i.
2. Texnika vositalari va ularning qismlari hamda atributlarini anglatuvchi terminlar.
Masalan: amortizatsiya fondi, mashinalashgan hisob, kreditning elastikligi, talabning
egiluvchanligi, bozor mexanizmi. Moliyaviy mexanizm har bir soha va bo‘g‘inlar bir butun
yaxlitlikning tarkibiy qismi hisoblanadi.
3. Fizikaviy terminlar bilan aloqador so‘zlar iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi
mumkin. Masalan: bozor muvozanati, mehnat sig‘imi, kapital sig‘im, nisbiy daraja, pul massasi,
tebranuvchi talab, o‘zgaruvchan xarajat, doimiy xarajat, o‘zgaruvchan narx, mutloq daraja,
talabning egiluvchanligi, fond sig‘imi.
4. Qishloq xo‘jaligi va uning atributlarini anglatuvchi terminlar: agrar krizis, sohibkorlik,
qiymatning o‘sishi, tovar xo‘jaligi, o‘sim, qarz o‘simi, undirilgan pul, pul undirish, unumsiz
chiqim, unumsiz xarajat, undiriladigan soliq, iqtisodiy o‘sish, talabni o‘stirish, agrobiznes,
agrosanoat.
5. Ijtimoiy fanlar va ularning atributlarini anglatuvchi terminlar. Masalan: moliya
oligarxiyasi, qadrli mablag‘, ixtisoslashtirilgan sarmoya, avtonom byudjet, absolyut renta,
ta’sischilik aksiyalari, mutlaq naf, erkin savdo, tovar moddiy qadriyatlar, to‘lov qobiliyatsizligi,
yetakchi valyuta, tovar turkumi, bozor unsurlari, daromad samarasi, ixtiyoriy ishsizlik, shiddatli
inflyatsiya, o‘rinbosar tovarlar, xayriya fondi, vaqf fondi, iqtisodiy inqiroz, iqtisodiy tanazzul,
pulning qadrsizlanishi, muomala fondlari.
6. Zoologiya terminlari ham iqtisod termini vazifasini bajarib kelishi mumkin.
Masalan:o‘rmalovchi inflyatsiya, suzib yuruvchi inflyatsiya, yuguruvchi inflyatsiya.
Qisqasi, keltirilgan materiallar o‘zbek tilining iqtisodiy terminologik tizimida semantik va
semantik-sintetik usul, ya’ni leksik birliklarning ma’nosini ko‘chirish yo‘li bilan ko‘plab
terminlar hosil qilinganini yaqqol tasdiqlaydi. Bu jarayonda metaforaning o‘xshatish prinsipi
muhim rol o‘ynaydi.Turkiy tillarda leksemalar hosil qilishning keng tarqalgan yo‘llaridan biri
affikslar orqali so‘z yasashdir. Bu usulning terminlar yasash ko‘lami keyingi davrlarda yanada
kengaydi, terminologik tizimga mansub terminlarning ayni shu usul bilan yasalayotganligi
shundan dalolat beradi.