O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

barganim kishi bilma’s (Boburnoma). 
qancha. Bu olmosh qay(n)qcha(chag,cha) qismlardan iborat bo’lib, dastlab payt 
manosini, 
keyinchalik 
miqdor 
manosiga 
ko’chgan: 
qancha 
sa’ksa’n 
shuncha 
yilqim...(Muqimiy). Bu so’roq olmoshi o’rnida chand, chandan so’zlari ham qo’llangan. 
qachan. Bu so’roq olmoshi qayqchagqin (qay vaqt bilan) so’zidan soddalashgan va payt 
manosiga ega: qachan bolgayki tapqay-men xabar yar-u diyarimdin (Furqat). qancha, qachan 
olmoshlari ba`zan kelishiklar bilan turlangan.
Belgilash olmoshlari. Aksariyat adabiyotlarda bunday olmoshlar birgaolik, birgalik-
belgilash olmoshlari deb yuritilgan. 
Eski o’zbek tilida ikki gurux belgilash olmoshlari qo’llangan:
1.
Yakkalikni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. 
2.
To’dani, guruxni ko’rsatuvchi belgilash olmoshlari. 

---

31 
Yakkalikni ajratib ko’rsatuvchi belgilash`olmoshlariga har va uning ishtirokida xosil 
qilinganolmoshlar hamda eski o’zbek tilining dastlabki davrida faol qo’llangan, lekin XV 
asrdan keyin passiv qatlamga o’tib ketgan tekma’ olmoshi taalluqlidir. 
To’dani, jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshlariga arxaik qamuq// qamug, turkiy 
qatlamga xos bo’lgan barcha, bari, barliq, fors va arab tillariga xos bo’lgan ba`zi, hama 
(hamma), tamam, jumla, jam`, majmu` olmoshlari taalluqlidir. 
har olmoshi fors tilidan o’zlashgan va eski turkiy tilda XI-XII asrlardan boshlab 
qo’llana boshlagan hamda eski o’zbek tilida uning keng qo’llanishi boshlangan: har yil ani 
xazana qilgaylar (Navoiy). So’roq olmoshlari bilan birga kelib murakkab belgilash 
olmoshlarini xosil qilgan: har kim, har qayan, har nima’, har qaysi, har necha’, har nechu’k, 
har qachan, har qayda, har ne. 
har ne eski o’zbek tilida olmoshlik xususiyatini saqlab qolgan: Menin’ har ne xalimni 
bilmish edin’ (Munis). har ne desa’m qabo’l qilgaymu-sen (Navoiy). 
har ne olmoshi hozirgi o’zbek tilida semantik o’zgarishga uchragan va modal so’zlar 
turkumiga o’tgan. 
Tekma’ asl turkiy belgilash olmoshidir. Bu olmosh ham XIV asr boshlariga qadar 
mustaqil qo’llana olgan: Chiqqay xazar xalqa k£n’u’l tekma’ sachtin (Lutfiy). Bu olmosh 
kelishik qo’shimchalarini ham olgan: Suchulmish tekma’la’rga’ tan libasin (Xisr. va Sh.). 
Tekma’ olmoshi hozirgi turk tilida hamon qo’llanmoqda. 
To’dani bildiruvchi olmoshlar.
Barcha (barqcha) birgalik olmoshi kishi, narsa va hodisalarning mavjud yigindisi 
manosini anglatgan: Barcha tapilur bizga’ vale yar tapilmas (Lutfiy). Tu’ga’ndi b a r c h a
so’z (Navoiy FSh). B a r c h a bir yoli ypyshqa kirdi (ShN). 
Bari (barqi) olmoshi b ar ch a, hamma suzlari kabi birgalik mano anglatgan: B a r i alamga 
taj (Navoiy XA).Bari pari misali (ShN) . 
qamuq// qamug olmoshi eski o’zbek tilinning XV asrlarga oid yozma manbalarida iste`molda 
bo’lgan. Shuningdek, XVII — XIX asrltsrda bitilgal a y r i m yozma manbalarda uchraydi va 
barcha olmoshi k ab i mano anglatadi: qa m u q elga’ berib (Lutfiy).  Bizga’ boldi qamug elin’ 
orni (Sh tar.). 
hama (hamma} birgalik olmoshi XV asrdan keyin yozilgan yozma manbalarda 
qullangan: hama atvari xikmatga muvafiq (ShN). X a m a aytur Xuvayda nechu’n yiglar-sen 
(Xuvaydo). 
hama olmoshi ayrim adabiyotlarda qamuq olmoshining fonetik o’zgarishi deb 
izoxlanadi. Bu fikr yanglish bo’lib, aslida arab tilidagi xum (ular) va fors tilidagi hama