O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

mujibi tafzixdur (Navoiy, Mq) 
Ko’makchili so’z shakllari bilan ifodalangan to’ldiruvchilar ham eski o’zbek tilida keng 
qo’llangan: Ko’pra’k avqat Jayxun qiraginda bolub, atrak bila’ urushub yu’ru’r erdi 
(Navoiy,TMA). 
Aniqlovchi. Aniqlovchilar ham mano xususiyatiga ko’ra ikki guruxga bo’linadi: sifatlovchi 
aniqlovchi va qaratqich aniqlovchi. 
Sifatlovchi aniqlovchilar biror bo’lakning belgisini bildirib, quyidagicha ifodalanadi: 
Sifat bilan: Bu su’lu’k bila’ ku’lliy maqsadga yetibturlar (Navoiy,Mq). 
Olmosh bilan: aqil bu tariqni shiar qilmas (Navoiy, Mq). 
Ot bilan: Va ul Maniy musavvirni va atbain xujjat bila’ takfir qilib, jazalariga yetku’rdi 
(Navoiy,TMA). 
Sifatdosh bilan: Va ul to’rt ay mu’lk surdi va barur mu’lkni o’zga’la’rga’ tapshurdi 
(Navoiy,TMA). 
Son bilan: Padshax ansiz bir ayag ichma’s erdi (Navoiy, TMA). 
Ravish bilan: Parviz Madayin taxtiga olturub, ko’p ma’ma’likni xiyta tasarrufiga kiyu’rdi 
(Navoiy, TMA).
qaratqich aniqlovchilar quyidagicha ifodalangan:
Ot bilan: Paxlavan Katib ham ul xazratnin’ ash`aru musannafatin kitabat qilur 
(Navoiy,MN). 

---

57 
Olmosh bilan: Va anin’ vasiyatnamalarini mutalaa qqilib, ul dastur bila’ amal qilurga 
mu’rta’kib boldi (Navoiy, TMA). 
harakat nomi bilan: Yana ishq atvarida kim, ashk va yiglamaq muqabalasida axu isig dam 
umdadur (Navoiy, ML). 
Sifatdosh bilan: Va alar ma’zku’r bolganlarnin’ ko’pin turkcha ayturlar (ML).
Eski o’zbek tilida ham qaratqich aniqlovchilar belgisiz qo’llangan. Belgisiz qaratqich, 
asosan, ot va olmoshlar bilan ifodalangan: Va el fayzi uchun vazn silkiga’ nazm berma’k (Mq). 
Muamma fanida ham risala bitibdu’r (Navoiy, MN). 
Xol. Xol ham gapning tarkibiy va uzviy bo’laklaridan bo’lgan ikkinchi darajali 
bo’lakdir. hozirgi o’zbek tili sintaksisiga oid ishlarda xolning mano turlarini belgilashda 
turlicha tasniflar mavjud. F.a’baeva o’rin, sabab, payt, maqsad, natija, miqdor, tartib, birgalik-
yolgizlik, ravish, o’xshatish, shart, to’siqsizlik, inkor xollarini farqlaydi (a’baeva F. Xol 
kategoriyasi.T., a97a, a9-b). Bu tasnifdagi natija xoli sabab xolining bir mano guruxi, tartib va 
birgalik, o’xshatish xollari esa ravish xolining bir mano guruxi ekanligini xisobga olinsa, 
an`anaviy xolning mano tasnifi o’zining ilmiy qimmatini yo’qotmaganligini sezish qiyin emas. 
Eski o’zbek tilida ham xolning quyidagi mano turlari qo’llangan: 
o’rin xoli. o’rin xoli hozirgi o’zbek tilidagidek, kelishikli va ko’makchili shakllar bilan 
ifoda qilingan: qubad Rumga cherik tartib, muzaffar va mansur yandi (Navoiy, TMA). a’l 
Tabaristan sari tartib urushmadi (Navoiy, TMA). 
Payt xoli.Payt xollari asosan payt ravishlari bilan ifodalangan: Emdi so’znin’ asliga 
shuru` qilali (Navoiy, Mq).Va hamesha faqir musaxib erdi (Navoiy, MN). 
Ravish xoli. Bu bo’lak uchun holat ravishi morfologik ashyodir: Gayibana shatranjni xub 
oynar (Navoiy,MN). Va qasidani puxta aytur (MN). 
Xuddi hozirgi o’zbek tilidagidek, sifat bilan ham ifodalanadi: qafiyasini yaxshi 
aytmaydur erdi (MN). 
Sabab xoli. Sabab xoli uchun maxsuslashgan so’z turkumi yo’q. Bunday xollar ish-
harakatning, kengroq manoda belgining mavqe`iga nisbatan boshqa so’z shakllarining tutgan 
mavqe`idan, ya`ni predikatga nisbatan sabab munosabatini bildirgan so’z shakli va 
iboralarning mavqe`idan belgilanadi. Sabab xoli ham kelishikli va ko’makchili shakllar bilan 
ifoda qilinadi: Alar vaxxmdin ul tiflni bir qiymatiy nima’ga’ chirma’b, ul chax bashida qoyub 
qachtilar (Navoiy, TMA). a’l xalayiq taajjub yu’zidin andin ul xal ka’yfiya’tin sorubturlar 
(Navoiy, NM). 
Maqsad xoli. Maqsad xollarining ham kelishikli va ko’makchili shakllari mavjud: 
Shikayatga bu faqir qashiga keldila’r (MN).Ilm taxsili uchun shaxrga kelibtu’r (MN).
Darja-miqdor xoli. Ma`lumki, bunday xol uchun daraja-miqdor ravishi ifoda ashyosi 
bo’lib xizmat qiladi, lekin sifat va boshqa so’z turkumlari ham daraja-miqdor xoli mavqe`ida 
kelgan: Tab`i asru xub vaqe` bolubtur (MN). Gazal ko’pra’k aytur (MN). 
Xulosa qilib aytish mumkinki, gap bo’laklarining tarkibiy va mano xususiyatlarida hozirgi 
o’zbek adbiy tiliga o’xshash va yaqin turadigan o’rinlar anchagina. Bu, o’z navbatida, hozirgi 
o’zbek adabiy tili sintaksisi eski o’zbek tili sintaksisining bevosita davomi ekanligini ko’rsatib 
turadi. 
 
Savol va topshiriqlar 
Teng va tobe birikmalarga Alisher Navoiy asarlaridan a0 ta misol yozing. 
Gap bo’laklarining har biriga uchtadan misol yozing. 
Eski o’zbek tili sintaksisi bilan hozirgi o’zbek tili sintaksisi o’rtasida qanday farqli 
tomonlar mavjud? 
 
 
A d a b i y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 

---

58 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009.