O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

a. qiyoslash munosabati. Bunday gaplarda ikki denotativ voqea uzaro qiyoslanadi. Mana 
shu qiyoslanish asosida har ikkala denotativ voqea uchun umumiy bo’lgan semantika namoyon 
bo’ladi. Masalan: Xaq malin ku’ydirga’nni devana derla’r va’ yaruq ku’nda’ shami ka’furiy 
yaqqanni aqldin begana derla’r (Mq aaa-aag’).
Birinchidan, ushbu gap tarkibidagi sodda gaplar tenglanish asosida aloqaga kirishgan, ya`ni 
har bir denotativ voqea yakka xolda ham qullana oladi. Lekin ikkinchi tomondan, jips 
mazmuniy boglanish bor. Avvalo, har ikkala gapda bitta umumiy semantika-aqlsizlik 
izoxlanmoqda. Birinchi denotativ voqea (Xaq malin ku’ydirga’nni devana derla’r) asosiy 
voqea, ikkinchi denotativ voqea (Yaruq ku’nda’ shami ka’furiy yaqqanni aqldin begana 
derla’r) izoxlovchi voqea ikkinchi denotativ voqeaga qiyoslangan xolda uning manosi yanada 
chuqurroq, kengroq izoxlanmoqda. 
Xaq molini kuydirgan odam kunduzida sham yoqib yurgan kishiga uxshatilmoqda. a’z-
o’zidan ma`lumki, kunduzi sham yoqishga xech qanday xojat yuq. Kunduzida sham yoqib 
yurgan kishi, albatta, hammaga kulgi, mashara bo’ladi. Xaq molini kuydirganlar aynan 
shunday kishilarga qiyos qilinmoqda. Bu gap asosida Xaq molin kuydirgan yoruq kunda 
sham`i kofuriy yoqqan bilan barobar degan mazmun yotadi. 

---

60 
qo’shma gaplar tarkibidagi gaplarning semantik boglanishida gaplar tarkibidagi oppozitiv 
vositalar muxim rol` uynaydi
∗
. Bunday oppozitiv vositalar har ikkala gap tarkibida kelib 
xavola bo’laklar (Xavola bo’laklar haqida qarang: Maxmudov N.,Nurmonov A., a99o’, a7g’) 
kabi bir-birini talab etadi, semantik munosabatga kirishadi. 
Yuqoridagi misolda denotativ voqealarning semantik boglanishida xaq molin kuydirgan - 
yoruq kunda sham`i kofuriy yoqqan, devona – aqldin begona oppozitiv vositalarning oppozitiv 
munosabati muxim vosita sifatida ishtirok etmoqda. 
g’. Payt munosabatini ifodalagan. An`anaviy tilshunoslikda va boglovchisi sodda gaplarni 
bir-biriga boglaganda: a) o’zi boglagan sodda gaplarda ifoda qilingan ish-harakat, voqea va 
hodisalarning bir vaqtda bo’lganini; b) ish-harakatning ketma-ket bo’lganini ifodalash aytiladi 
(Shoabduraxmonov Sh., Asqarova M. va b., a9h0, n’g’6). 
G.Abduraxmonov to’gri ta`kidlaganidek, biriktiruv boglovchili qo’shma gaplarning boshqa 
mano turlari ham ma`lum darajada payt manosi bilan boglanadi, ammo ularda o’ziga xos mano 
etakchi bo’ladi. Shuningdek, ma`lum bir payt bilan bogliq bo’lgan qo’shma gaplarda ham 
qo’shimcha, boshqa mano ottenkalari bo’lishi mumkin (Abduraxmonov G.qo’shma gap 
sintaksisi asoslari.-T., a9o’h, ).
Eski o’zbek tilida ham payt mazmuni quyidagicha ifodalangan: 
qo’shma gap tarkibidagi har ikki denotativ voqea bir paytda sodir bo’ladi: Bataxsis, «Kimyai 
saadat»din va shayx Azizi Nasafiy... rasailin ham ta`rif qilurlar erdi va andin so’zla’r naql 
qilurlar erdi (XSXA 7h). Denotatlar mazmuniy boglanishi «Kimyoi saodat»din, rasoilin-
andin leksik vositalari oppozitsiyasi orqali yuzaga chiqmoqda. Andin leksemasi yuqoridagi 
leksemalar bilan semantik munosabatga kirishgan xolda birinchi denotat bilan ikkinchi 
denotatning mantiqiy boglanishini ta`minlamoqda. 
Denotativ voqealar birin-ketin sodir bo’ladi. Birin-ketin sodir bo’lishlik denotatlar 
tarkibidagi ayrim leksik vositalar semantikasi orqali reallashadi:
Axir leksemasi orqali: Ko’p kishva’r aldi va’ axir rixlat ko’sin chaldi (TMA g’aq).  
Gax leksemasi orqali: Va’ gax gurbatda alil va garib eliga’ zalil boldum va’ gax azizlar 
xizmatidin o’zu’mni baxramand va’ so’zu’mni dilpisand taptim (Mq o’-6).