O‘zbekiston endigina mustaqillikka erishgan 90-yillarning boshlarida yosh
III Bob. Don va don mahsulotlarining fizik xossalari
Yüklə 244,65 Kb.
|
|
III Bob. Don va don mahsulotlarining fizik xossalari.
3.1. Donining ifloslanganlik darajasi va donni tozalash. Don yig‘ishtirib olingandan so‘nggi jarayonlarda asosan donning namligi, yashovchanligi, zararkunandalar bilan zararlanishi, unuvchanligi hisobga olinadi. Bundan tashqari donda begona o‘t don aralashmalarning bo‘lishi donni sifatini buzilishiga olib keladi. Ko‘pchilik begona o‘tlar bug‘doy bilan birga pishib yetilib, ularning vegetativ massasi va donlari donga aralashib ketadi va uning ifloslanishiga sababchi bo‘ladi. Shuning uchun donni tayyorlashda avvalo laboratoriyada tekshirilib, uning sifat ko‘rsatkichlari belgilanadi. Bu sifat ko‘rsatkichlarni aniqlash Don va dukkakli ekinlar ilmiy tadqiqot instituti Qashqadaryo filialining “Donning sifat ko‘rsatkichlari laboratoriyasi”da olib borildi va uning tahlil natijalari belgilanadi. 2-jadval Donning ifloslanganlik darajasi Variantlar Tozaligi, % Begona aralashmalar miqdori, % Begona o‘t doni aralashmasi, 1 kg donlik donda Gerbisidsiz (nazorat) 91,8 8,2
Granstar 15 gr/ga
3,1
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, nazorat variantida iflos aralashmalar va begona o‘t donlarining aralashmalari gerbitsid qo‘llanilgan variantga nisbatan sezilarli darajada yuqori bo‘lishini ko‘rsatdi. Nazorat variantida begona aralashmalar miqdori 8,2% ni, begona o‘tlar donlari 1 kg donda 137 donani tashkil etgan bo‘lsa, gerbitsid qo‘llanilgan variantda esa ushbu ko‘rsatkichlar ancha past bo‘lishini, begona aralashmalar 3,1%, begona o‘tlar donlari soni esa 75 donani tashkil etdi. Shunday qilib kuzgi bug‘doy dalasida begona o‘tlarning ko‘p bo‘lishi donning ifloslanishiga olib keladi. Begona o‘tlarga qarshi gerbitsidlarning qo‘llanilishi bug‘doy donining tarkibidagi iflos aralashmalar va begona o‘t donlari miqdoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi hamda sifatli don hosili olishga imkon beradi. Don massasini saqlash samaradorligini oshirish uchun tozalash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tadbirlarning kompleks qo‘llanishi don massasining miqdor va sifat jihatdan qoniqarli saqlanishini ta’minlaydi. Donning saqlanuvchanligini oshirish uning tarkibidagi begona va donli aralashmalar miqdorini, zararkunandalarning mavjudligini va donning fizik hamda fiziologik xususiyatlarini chuqur bilishni, kechadigan jarayonlarni muntazam ravishda aniqlab borishni, mavjud chora-tadbirlar kompleksini o‘z vaqtida sifatli o‘tkazilishini taqozo qiladi. Don massasini o‘z vaqtida turli xil begona aralashmadardan tozalash uning saqlanuvchanligini oshiruvchi muhim tadbir hisoblanadi. Don massasidagi begona aralashmalar organik va mineral xarakterga ega bo‘lib, ular ayrim fizik hamda fiziologik xususiyatlari jihatdan ancha faol bo‘lganligi uchun dondagi kechadigan fiziologik jarayonlarning jadalligini ancha oshiradi hamda donni qayta ishlash mahsulotlari (un va yormani) sifatining pasayishiga olib keladi. Dondagi begona aralashmalar mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Don begona aralashmalardan turli o‘lchamdagi va shakldagi teshiklari bor elaklar bilan jihozlangan don tozalash mashinalarida tozalanadi. Elaklar g‘alla ekinlarining turiga, donning ishlatilish maqsadiga va aralashmalarning miqdoriga qarab tanlanadi. Xo‘jaliklarda don massasidagi begona aralashmalarning miqdori va tarkibi aniqlanib, keyin uni tozalash sxemasi tuziladi va mashinalarning ishlash rejimi aniqlanadi. Barcha don tozalash va saralash mashina-mexanizmlarning ishlash qonuniyati donlarning shakliga va katta-kichikligiga asoslangan bo‘lib, donni shamol va g‘alvirlar yordamida saralovchi, don hamda boshqa donlarni uzunligi bo‘yicha saralovchi trenerlar, g‘alvirlar, shamol va trierlar yordamida tozalaydigan va saralaydigan mashinalarga bo‘linadi. Donni shamol va g‘alvir yordamida turli aralashmalardan tozalaydigan va saralaydigan mashinalar don shopirgich-saralagichlarda amalga oshiriladi. Amalda VS-2, VS-8, va VS-10 markali don shopirgich-saralagich mashinalari qo‘llaniladi. Bu mashinalarning ishlash qonuniyati bir xil, ular bir-biridan ish unumi, g‘alvirlar soni, uzellarning tuzilishi va o‘lchamlari bilan farqlanadi. Don aralashmasi bunkerdan surma qopqoqli darcha orqali mashinaning tepa qismidagi birinchi g‘alvirga tushadi. Ventilyatordan chiqayotgan havo oqimi g‘alvirga tushayotgan dondagi engil aralashmalarni mashina tashqarisiga uchirib chiqaradi. Yirik aralashmalar (boshoq, somon, kesak, temir, tosh parchalari) esa yuqori g‘alvirdan tarnovlar orqali mashinaning ikki tomoniga tushadi. Qolgan don g‘alvir teshiklaridan o‘tib, yonma-yon joylashgan pastki g‘alvirlarga to‘kiladi. Butun don g‘alvir yuzasida qolib ikkinchi g‘alvir tomon siljiydi. Bu g‘alvirda don ikki sortga ajraladi. Ikkinchi sorti g‘alvir teshiklaridan o‘tib, mashina ostiga to‘kiladi, birinchi sorti esa g‘alvir yuzasida qolib, boshqa tomonga tushadi. Hozirgi vaqtda don tozalash va saralash mashinalarining ancha takomillashgan OS-4,5A, OVS-YUV, OVP-20 markali xillari chiqarilmoqda. OS- 4,5A markali mashinada tozalanadigan don transportyor orqali qabul bo’lmasiga, undan bir meyorda shamol oqimiga uzatiladi. Don shamolda yengil aralashmalardan tozalanib, g‘alvirlarga tushadi va o‘lchamlari bo‘yicha saralanadi. Donni turli o‘lchamdagi aralashmalardan ajratish uchun u trierga uzatiladi. Tozalangan don transportyor orqali tashqariga chiqariladi. Mashina soatiga 4,5 t don tozalaydi. Oziq-ovqatga, yemga va texnik maqsadlarda ishlatiladigan don massasi tarkibida bir qator begona o‘tlarning doni, jumladan kakra, mastak, kampirchopon, gandamiya kabilarning bo‘lishi davlat standartida ruxsat etilmaydi. Ayniqsa, don massasi tarkibidagi randak doniga alohida ahamiyat beriladi. Uning agrotema turi g‘alla ekinlari ichida o‘sadi. Donining tarkibida zaharli modda (5,6% gacha saponin moddasi bor) bo‘lganligi uchun bu don aralashgan don unidan tayyorlangan oziq-ovqat yoki yem-xashak kishilarni va hayvonlarni kasallantiradi. Yüklə 244,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|