O‘zbekiston endigina mustaqillikka erishgan 90-yillarning boshlarida yosh

3.2. Donning sochiluvchanligi. 
Don massasi ikki fazali dispers sistema (don va xavo) bo‘lib, sochiluvchan 
material xisoblanadi. Yaxshi sochiluvchanlik donni noriyalar, transportyorlar,

---

---

pnevmotransportyorli
uskunalarda 
aralashtirish
joylash, 
omborxona
va

transportlarga joylash va boshqalarda yengillik tug‘diradi. Xozirgi paytda donni

ortish-tushirish ishlarida, sochiluvchanlik xususiyatlaridan keng kulamda 
foydalanilmoqda. Bu prinsipga bog‘liq, holda un va yorma korxonalarida don
elevatorlari vertikal uslubda ko‘rilgan. Maxsus noriyalar yordamida elevatorning 
yuqorigi qavatiga ko‘tarilgan don massasi o‘zining to‘kiluvchanligi natijasida
pastga belgilangan mashinalarga oqib tushadi. 
Silos elevatorlarda yuklash-tushirish jarayonlari ham yuqoridagi prinsipga
aoslangan. 
Omborxonalarni
don

massasiga

to‘ldirish 
darajasi
ham

sochiluvchanlikka bog‘liqdir: sochiluvchanlik qanchalik yuqori bo‘lsa silosning

to‘lishi shunchalik tez va yaxshi bo‘ladi. Shuningdek sochiluvchanlik 
omborxonalarni statistik hisoblashda qo‘llaniladi.
Odatda don massasining sochiluvchanligi uchun ishqalanish burchagi va 
tabiiy qiyalikni o‘lchash yo‘li bilan aniqlanuvchi ishqalanish koeffitsiyenti
xarakterlidir. Ishqalanish burchagi deganda don massasining biror yuzada sirpana 
boshlaydigan nisbatan kichik burchak tushuniladi.
Don massasining tabiiiy qiyaligi yoki og‘ish burchagi deganda tekis yuzaga 
erkin tukilayotgan don xosil qilgan konussimon shaklning yuzaga nisbatan
burchagi tushuniladi. 
Donning sochiluvchanligiga ko‘pgina omillar tasir etadi.
Bularning eng asosiylari qo‘yidagilardir: donning granulometrik tarkibi va 
granulomarfologik xarakteri (shakli, o‘lchami, don yuzasining to‘zilishi va
ko‘rinishi), namlik, aralashmalar turi va miqdori, material. Don massasi oqib 
tushadigan yuzaning shakli va to‘zilishi. Yuzasi silliq, sharsimon shaklga ega
bo‘lgan (nuxat, tariq, lyupin) tashkil topgan don massasi yuqori sochiluvchanlikka, 
shuningdek nisbatan kichik ishqalanish burchagi va tabiiy oquvchanlik qiyaligiga
ega bo‘ladi. Bu turdagi donlarning sochiluvchanlik xususiyatiga yuqoridagi omillar 
nisbatan sezilarsiz ta’sir etadi.
Donnning shakli sharsimonlikdan qanchalik chetlansa va qanchalik uning 
yuzasi g‘adir-budir bo‘lsa, don massasining sochiluvchanligi shuncha kichik

---

---

bo‘ladi. Misol qilib sholi, arpa va suli donlarini olish mumkin. Mazkur donlarning
sochiluvchanligiga boshqa omillar ham ta’sir ko‘rsatadi: namlik, aralashmalar, don 
massasi xarakatlanayotgan yuzaning xarakteri va boshqalar. Agar don massasida
aralashmalar mavjud bo‘lsa uning sochiluvchanligi pasayadi. Don massasi 
tarkibidagi yengil aralashmalar (poxol, tikon va boshqalar) miqdori ortib ketsa,
shuningdek notekis yuzali begona o’t urug‘lari ko‘p miqdorda bo‘lsa 
sochiluvchanlik umuman yo‘qolishi mumkin. Bunday donlar dastlabki tozalashdan
o‘tkazilmaguncha ularni silos elevatorlarga joylashga ruxsat etilmaydi. Namlikning 
ortib ketishi don massasi sochiluvchanligini yetarlicha tushirib yuboradi. Faqatgina
sharsimon shaklga ega donlar bundan mustasnodir. Quyidagi jadvalda don 
massasining tabiiy qiyalik burchagi berilgan.
3 -jadval 
Don massasining tabiiy qiyalik burchagi.
O’simlik 

Tabiiy 

burchagi
-dan

Qiyalik
grad-

gacha
O’simlik 

Tabiiy

burchagi
-dan

Qiyalik
grad -

gacha
Tariq

20
27

Arpa
28

45
Nuxat

24
31

Makkajuxori

30

40
Soya

25
32

Kungaboqar

31

45
Vika

28
33

Kanakunjut

34

46
Oziq-dukkak 

29
35

Sholi
27

48
Yasmiq

25
32

Suli
31

54
zig‘ir

27
34

Ajriqbosh

29

45
Javdar

23
38

Esparset

39

57
Bug‘doy

23
38

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki nisbatan kattaroq, bo‘lgan shunday don 

massasida ifodalangan bu donlarning sochiluvchanligiga boshqa omillar ham

---

---

sezilarli ta’sir etadi. Tabiiy qiyalik burchagining o’simlik turi va namlikka bog‘liq,
holda o‘zgarishi. 

4-jadval 

O’simlik

Don namligi 
%
Tabiiy

qiyalik
burchagi 

grad.
O’simlik 

Don
namligi % 

Tabiiy
qiyalik

burchagi

grad.

Bug‘doy
15,3 22,1 

85,0
30,0 35,0 

38,0
Suli

14,6 20,7

12,7

32,0 41,6

30,5

Javdar
11,1 17,8 

23,0 34,0
Lyupin

21,2 13,0

30,5 27.0.. 
_
Arpa

11,9 17,8

28,0 32,0 
Nuxat
35,0

31,75
Namlik ko‘pgina donlarning sochiluvchanligiga ko‘chli ta’sir etadi. Namlik 

ta’sirida donning ishqalanish burchagi hamda koeffitsiyenti ham o‘zgaradi(jadval -

4 )

5-jadval.

Turli namlikda donlarning ishqalanish burchagi va koeffitsiyenti. 
O’simlik
Don

namligi
%

Ishqa-

lanish
Burchagi I,gra D Ishqa-

lanish
Ishqa-

lanish
Koef-

fitsiyent i

Po’lat
yuzada

Ran
dalan-

gan
doskada

Trans
porter

tasma
sida

Po’lat
yuzada

Randalan-

gan

doskada
Transport-

yor tasma-
sida

Skala
Bug‘doy

13-35
17-35

19-33
24-40

0,306-
0,700

0,344-
0,781

0,445-
0,839

Nuxat
15-35

4-22
5-83

6-27
0,070-

0,087-
0,105-

---

---

0,404
0,425

0,510
Baxorgi

vika
11-35

6-27
6-29

10-36
0,105-

0,510
0,105-

0,554
0,176-

0,726
Amur

soyasi
13,4-35

6-26
8-27

6-33
0,105-

0,488
0,140-

0,510
0,105-

0,650
Oziq,

dukkak
13-35

5-23
6-26

8-31
0,087-

0,425
0,105-

0,488
0,140-

0,600
Donning sochiluvchanligi muxim ko‘rsatkich bo‘lib, u don omborlari, un, 

yorma va omuxta yem korxonalari yuklash-tushirish uskunalari va boshqalarni

ishlab chiqishda tadbiq etish va ularni ekspluatatsiya qilishda muhim ahamiyatga 
egadir.