O‘zbekiston hududidagi shevalarning dialektliklashuvi

23

603) davrida xorazmiy tilining turklashishi oqibatida shakllanishni boshladi va, asosan, mazkur jarayon XI asrda Saljuqiylar istilosidan keyin jadallashdi. Jarayon 1220-yili Chingizxon jangchilari bosqini oqibatida Xorazmshohlar davlati soʻnganidan keyin yakunlandi.
Plano-Karpini guvohlik berishicha, XIII asrdanoq xorazmiylar orasida turk nutqi ustun boʻlishni boshladi. XIV asrning 1-yarmi xorazmiy tilining toʻliq turkiylashishi yakuniy davri boʻldi⁵.
Xorazm shevasiga Oʻzbekistonning shimoli-gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismlaridagi, shimoli-sharqiy Eronning Xuroson viloyatidagi baʻzi shevalar va Qozogʻistonning 2 ta shevasi yaqin keladi.
A. N. Samoylovich turkumlashi boʻyicha bu shevalar xiva-oʻzbek va xiva-sart lahjalari deya taʻriflanadi va qipchoq-turkman deb nomlangan alohida guruhga kiritiladi.
XII asrda Xorazmda yashagan Mahmud Az-Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» asarida XIV—XIX asrlarda xorazm-turkiy tili rivoj topgan 6000dan koʻp soʻz sanaladi⁶.
XV asrdan boshlab Xorazmda sovet tilshunoslari tomonidan eski oʻzbek tili deb nomlangan chigʻatoy turkiy tili adabiy til boʻladi.
Adabiy Oʻzbek tilidan fonetik farqlari:

1. 
   soʻz boshida „k―, „t― tovushlari oʻrniga mos ravishda „g―, „d― ishlatiladi: til — dil, tish — dish, kel — gal, kerak — garak;
   
2. 
   „q―, „k― harflari soʻz oxirida tushirib qoldiriladi: issiq — issi, tirik — diri, xivalik — xivali;
   
3. 
   koʻpchilik soʻzlarda „e―dan „a―ga oʻtish hollari uchraydi: men — man, sen — san, kel — gal, kes — kas, kerak — garak;
   
4. 
   soʻzlarning oʻrin-payt kelishigi shakllarida III shaxs shaklida kelishik qoʻshimchasidan oldin „-n-― tovushi qoʻshiladi: ichinda (ichida), dishinda (tishida);
   
5. 
   „ng― harfi ikki xilda aytiladi, ham „ng―, ham „ŋ― shakllarida: kitopiŋ (kitobing), giyiming (kiyiming).
   

Morfologik xususiyatlari:

1. 
   qaratqich kelishigi qoʻshimchasi „-ni― shakliga ega; ot qoʻshimchasi adabiychadan farq qilmaydi (birlik. „-m―, „-im―, „-ng―, „-ing―, „-i―, „-si―).b) joʻnalish kelishigi qoʻshimchasi „-a―, „-ya― shakliga ega;
   

⁵ Ibn Battuta->ПУТЕШЕСТВИЯ ПО ЗОЛОТОЙ ОРДЕ И СРЕДНЕЙ АЗИИ->ПУБЛИКАЦИЯ 1988 Г.
⁶ Benzing, J. Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der “Muqaddimat al-Adab” von Zamaxšarī Text. Wiesbaden, 1968; with full bibliography to date.Google Scholar