O’zbekiston madaniyati va san’ati tarixi fanidan O’quv-uslubiy majmua namangan – 2018

5. Said Olimxon davridagi Buxoro amirligida adabiy muhit
Buxoroda ilm-fan ham biqiqlikka uchragan bo’lsa-da, davlatda jaholatparastlik, sxolastika, qoloqlik avj olgan bo’lsa-da adabiyot, tarix va boshqa madaniy sohalarda ma’lum darajada rivojlandi. Va bu sohani rivojlanishiga hissa qo’shgan adiblar yetishib chiqdi.
Abdurauf Fitrat (1886-1938). Abdurauf Fitrat adabiyotimiz tarixida shoir va olim, nosir va dramaturg, o’qituvchi va ma’rifatparvar sifatida muhim o’rin egallaydi. U 1886-yilda Buxoroda ziyoli oilasida tug’ilgan bo’lib, Buxoro, Istambul madrasalari va dorilfununlarida o’qiydi. U arab, fors, turk tillarini mukammal bilganligi tufayli Sharqning buyuk allomalari ijodini yaxshi o’zlashtiradi. Adibning otasi savdogarchilik bilan shug’ullangan bo’lib, 1918-yilgacha Qashqarda turib qoladi. U asosan onasi Mustafo bibi (Bibijon) tarbiyasida bo’lib, undan Navoiy, Uvaysiy, Zebunniso, Bedil, Fuzuliy kabi ulkan shoirlar g’azallarni tinglagan.
Abdurauf Fitrat 1909-yilda Turkiyaga o’qishga borib, 1913-yilgacha Istambul dorilfununida tahsil ko’rgan. Turkiyada tashkil bo’lgan “Buxoro ta’limi maorifi” uyushmasida faollik ko’rsatgan. Behbudiy asos solgan jadid usulidagi maktablar takomiliga xizmat etgan. Uning ilk to’plami 1911-yilda “Sayha” (“Chorlov”) nomi bilan chop etiladi. “Sayyohi hindi”, “Munozara” kabi asarlari ham shu yillarda nashr etilgan.
1909–1913-yillarda Turkiya dorilfununida o’qiyotganda uning zukko, bilimdonligi professor-o’qituvchlarni hayratga soladi. Unga Fitrat – Donishmand taxallusini beradilar. Fitrat ijodi Turkistonda inqilobiy harakatlar kuchaygan, “Sharq uyg’ongan” davrlarga to’gri keladi. U ham o’z salaflari kabi avvalo ma’rifatparvarlik g’oyalarini ilgari suradi. Uning 1913-yilda tojik tilida yaratilgan “Munozara” nomli asarida o’z xalqini zulm botqog’idan qutqarib, “najot yo’li”ni izlaganligi seziladi. Bu davrda rus tili va rus madaniyatini targ’ib qilish ham Fitrat ma’rifatparvarligi yo’nalishining muhim tarmog’i bo’lgan. Fitratning shu davrlarda yaratilgan va XX asr boshi publitsistikasining nodir namunalarndan “Raxbari najot” (1915), “Oila” (1916). “Begijon” (1916), “Mavludi tarif” (1916), “Abo Muslim” (1916) kabi asarlari yozgan. Uning “Hind ixtilolchilari”, “Temur sag’anasi”, “O’g’izxon”, “Abo Muslim”, “Turk tili” kabi asarlarida ham hurfikrlar, qarashlar, ko’zga tashlanadi. Shular qatorida “Qon”, “Begijon”, “Chin sevish”, “To’lqin”, “Vose’ qo’zg’oloni”, “Ro’zalar” kabi dramalari yaratildi. Fitratning 1922-yilda nashr etilgan “O’zbek shoirlari” to’plamiga kirgan “Kecha”, “Behbudiy mozorini izlab”, “Sharq” kabi she’rlarida izlanish jarayoni uchraydi. “Shoir” she’rida “o’zim uchun ko’p umidlar to’qidim” degan xulosaga keladi. Uning 1920-yilda yozilgan “Kim deyay seni” kabi she’rida oshiqning ma’shuqqa katta umid bilan intilishi, kutishi, suyishi lirik bir ohangda kuylanadiki, shoir endi ijodning yangi pog’onasiga ko’tarilayotganligidan dalolat beradi.
Shoir ijodida, dunyoqarashida siljish, yangilikka, go’zallikka intilish seziladi. Xuddi shu hol uning “Abulfayzxon”, “Arslon” va “Vose’” (tojik tilida), kabi dramalari g’oyasida ham seziladi. Uning “Qiyomat”, “Shaytonning tangriga isyoni” kabi nasriy asarlarida endi ijodkor falsafasining chuqurlashganligi, katta ijtimoiy-hayotiy muammolarni hal etishga intilishi ko’zga tashlanadi. Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida ham bir qancha asarlar yaratgan. Jumladan, “Adabiyot qoidalari”, “Eski o’zbek adabiyoti namunalari”, “Aruz haqida” kabi ilmiy kuzatuvlari adabiyotshunoslik fani tarixida muhim rol o’ynaydi. Shuningdek uning Umar Xayyom, Firdavsiy, Navoiy, Bedil, M. Solih, Muqimiy, Furqat haqidagi tadqiqotlari ham adabiyotimiz tarixini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat etishi shubhasiz.
Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy kabi o’ndan ortiq mumtoz adabiyot vakillari haqida maqolalar yozgan. Fitrat ayni chog’da olim, ulkan pedagog, xalq maorifi tashkilotchisi sifatida ham faol ishladi. 1921–1923-yillarda u Respublika Maorif xalq noziri bo’lib xizmat qildi. 1923–1924-yillar orasida Moskvadagi Sharq tillari institutida, so’ng Peterburg dorilfununida ma’ruza o’qidi. “O’zbek tili” darsligi, “O’zbek tili sarfi” (grammatikasi) kitoblari esa 1925–1930- yillarda besh marta chop etildi. Uning “Tilimiz”, “O’zbekcha til saboqlari”, “Imlo konferensiyasi munosabati bilan” maqolalari ham yaratildi. U ana shu ishlari uchun o’zbek olimlari orasida birinchilardan bo’lib professor degan yuksak ilmiy unvonga sazovor bo’lgan.
Fitrat 1938-yil 4-oktyabrda Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Otajon Hoshim, Qayum Ramazon, G’ozi Olim kabi xalqimizning buyuk ziyolilari qatorida qatl etildi. Faqat 1956-yilga kelib u oqlandi. Oqlandi-yu, qariyb yana o’ttiz besh yildan so’nggina, mustaqillik davri sharofati bilan u haqdagi haqiqatni aytish va yozish imkoniyati tug’ildi.
Abdurauf Fitrat hayoti va adabiy faoliyati ziddiyatlarga o’ta boyligi bilan ajralib turadi. 1991-yil 25-sentyabrda Abdurauf Fitratga o’zbek dramaturgiyasini rivojlantirishdagi, realistik adabiy tanqidchilik hamda adabiyotshunoslik maktabiga asos solishdagi xizmatlari uchun Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat mukofoti berildi.