O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

So'z o'zlashtirish. Turli qabila va xalqlar qadimdan o'zaro iqtisodiy va madaniy aloqada bo'lib kelganlar. Buning natija­sida bir tildan ikkinchi bir tilga ayrim so'zlar kirib o'zla­shib ketgan. Dunyoda boshqa til vositalarini o'zlashtirma­gan birorta "sof" til yo'q. Rus tilining lug'at tarkibidagi so'zlarning taxminan 10 foizi boshqa tillardan o'zlashtiril­gan deb taxmin qilinadi. O'zbek tili lug'at tarkibida arabcha, forscha, tojikcha va internatsional so'zlarning salmog'i katta­ginadir.
Boshqa tillardan qabul qilingan so'zlar tilning grammatik-lug'aviy tarkibiga hech qanday ta'sir qilmasdan o'zlashtiriladi. Ular odatda, ko'proq narsalik tushunchasini ifoda qiluvchi so'z­lar bo'ladi: yangi narsalar o'zlariga xos nomlar bilan o'z­lash­tiriladi.
Masalan, Futbol o'yini Angliyada ko'proq tar­qalgani uchun bunga xos nomlar ham inglizchadir: futbol ("oyoq o'yi­ni" degan ma'noda), golkipr (darvozabon ma'nosi­da) va bosh­qalar. Rus tilidagi kemachilikka xos terminlarning ko'pchiligi gollandchadir: kreyser (harbiy kema ma'nosida), gazan (kema­lar to'xtaydigan joy ma'nosida), grotmarsell (katta tikka turuv­chi yelkan ma'nosida) va boshqalar.
Boshqa tillardan ehtiyoj natijasida qabul qilingan so'zlar tilning lug'at boyligini kengaytirib, nutq vositalarini boyitadi. Masalan, rus tilidagi велвет so'zi inglizchadan olinib, baxmal­ning bir turini ifoda qiladi. Inglizchada esa – bu so’z barxit (baxmal) ma'nosini bildiradi. Lekin barxit so'zi asli arabcha bo'lib, bamazin ma'nosini ifoda qiladi. “Boti” so'zi fransuz tilida etik ma'nosida ishlatilsa, fransuzchadan olingan bu so'z rus tilida ayollar kiyadigan qo'njli “etik” ma'nosini anglatadi.
Odatda, boshqa tillardan zaruriyat tufayli o'zlashtirilgan so'zlar "begona so'zlar" deb ajratilmasdan nutqda qo'llana­vera­di. Masalan, paxta so'zining asli forscha-tojikcha, kanal so'zi­ning asli lotincha ekanligini faqat tilshunoslargina tadqiqot ishlarida ajratadilar. Boshqa vaqtlarda bu so'zlar o'z so'zidek ishlatilaveradi.
Xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari fan va texnika sohasida umumiylik yuzaga kelishi natijasida tillarning lug'at boyligida internatsional elementlar vujudga kela boshladi. Keyingi davrlarda, ayniqsa XIX asrda fan va texnikaga oid terminlar qadimgi grek va lotin tillaridan o'zlashtirildi. Masa­lan, botanika, zoologiya, geografiya, akvarium va boshqalar.
Internatsional so'zlar boshqa tillardan ham olindi. Masa­lan, algebra, arsenal, almanax so'zlari arab tilidan; artist, an­sambl, armiya, artilleriya so'zlari fransuz tilidan; ariya, gazeta, bank, valyuta, gvardiya so'zlari italyan tilidan; boks, miting so'zlari ingliz tilidan olingandir. Bu so'zlar hozirgi zamon tillarining hammasida umumiy internatsional fond sifatida qo'llanmoqda.
Internatsional so'zlarning ba'zilari turli tillardan olingan so'zlardan iborat. Masalan, byurokrat so'zi fransuzcha bureau (muassasa) va grekcha kratos (hokimiyat) so'zlarining qo'shi­lishidan hosil bo'lgan. Shu yo'l bilan troleybus so'zi ham yuzaga kelgan. Inglizcha trolley – kontaktli sim va yuqoridagi bus elementining qo'shilishidan hosil bo'lib, elektr toki bilan yuradigan shahar transporti ma'nosida qo'llanadi.
Internatsional so'zlarning bir qismi ular ifoda qilgan narsani ixtiro qilgan odamlar nomi bilan bog'liq. Masalan, amper so'zi (elektr tokining quvvatini o'lchaydigan birlik ma'nosida) italyan olimi Volt nomi bilan bog'langan.
Dunyodagi tillarning deyarli hammasida umumiy morfo­logik belgilari ham mavjud. Bular grekcha, lotincha -ist, -izm kabi suffikslar va arxi-, kontr-, inter- kabi prefikslardir.
Chet so'zlarning ishlatilishi bilan bog'lik hodisa purizm (lotincha purus – sof) deyiladi va bunday g'oya tashviqot­chilari puristlar deb ataladi. Purizm progressiv va reaksion bo'ladi.
Progressiv purizm chet so'zlarni, ayniqsa internatsio­nal so'zlarni to'g'ri va o'z o'rnida ishlatish g'oyasi bilan tilning leksik tarkibini boyitishga yordam beradi. Reakson purizm chet so'zlarni zo'rma-zo'raki, ona tilida shu so'zga to'g'ri keluv­chi so'z topilgan taqdirda ham ishlatishga undovchi g'oyaga asoslanadi. Progressiv purizmni har tomonlama quv­vat­lash, reaksion purizmga qarshi kurashish tilshunoslarimiz va boshqa fan vakillarining burchi hisoblanadi.
Fonetik o'zlashtirish mumkin bo'lmaganda, boshqa tildagi so'z va iboralar tarjima qilish yo'li bilan o'zlashtiriladi. Bu hodisa kalkalab so'z o'zlashtirish deb ataladi (fransuzcha caique – "nusxa", taqlid qilish, nusxa ko'chirishda ishlatiluvchi yuqori "qog'oz" ma'nosida).
Kalkalab so'z o'zlashtirish, asosan, ikki turli bo'ladi:
1) to'liq kalkalash – bunda bir tildagi so'z yoki ibora ikkinchi bir tilga to'liq tarjima qilinadi: полупроводник – yarim o'tkazgich, радиопередача – radio eshittirish, ледокол – muzyorar, взаимодействие – o'zaro harakat;
2) yarim kalkalash – bunda kalkalanayotgan so'z yoki ibora har ikki til elementlari orqali ifoda qilinadi: машино­строение – mashinasozlik, автоматчик – avtomatchi, элек­тронно-вычислительная машина – elektron-hisoblash ma­shi­nasi, штурмовая авиация – shturmchi aviatsiya kabi.
Ba'zi terminlarni o'zlashtirishda so'zning yasovchi ele­ment­lari o'zbekcha qo'shimchalar bilan almashtiriladi. Bu jara­yon o'zlashtirilayotgan so'zning o'zagini so'z yasovchi qo'­shim­chalardan ajratish mumkin bo'lganda, bu o'zbek tilida mus­taqil holda ma'lum tushuncha ifoda qila olganda yuz be­radi: гвардеец – gvardiyachi, автоматчик – avtomatchi.
Kal­ka­lash yo'li bilan paydo bo'ladigan konstruksiya­lar­ning ko'p­chiligi birikma atamalardir: наблюдательный пункт – kuza­tish punkti, химическая война – kimyoviy urush va boshqalar.