O'zbekiston milliy universiteti a. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga kirish oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlari ucun darslik toshkent- 2010

Fonetik usul. Bunda so'z tarkibidagi tovush o'zgarishi hamda urg'uning o'rnini o'zgartirish yo'li bilan yangi so'z hosil qilinadi: aka-uka, yangi (yangi kitob) – yangi (hozir keldi).
Semantik usul. Til lug'at tarkibi taraqqiyotining bu usuli­da so'z ma'nolari o'zgarib boradi. Faqat so'zlar emas, ularning ma'nolari ham o'z tarixiga ega. So'z ma'nolari seman­tik jara­yonlar va so'z ma'nolarining ko'chish qonuniyatlari asosida o'zgaradi. So'z ma'nolarining o'zgarishi ularning nutqda qo'llanishiga bog'liqdir.
So'z ma'nolarining o'zgarish usuli uch xil: so'z ma'nola­rining ko'chishi, so'z ma'nolarining kengayishi, so'z ma'nolari­ning torayishi.
Til lug'at tarkibining taraqqiyotida semantik usul yana quyidagi ko'rinishlarga ega:
1) omonimlarning hosil bo'lishi: batareya (texnik termin – elektr batareyasi), batareya (harbiy termin – minomyot bata­reyasi), dasta (biror narsaning ushlagichi) – dasta (ansambl ma'nosida);
2) turdosh va atoqli otlar munosabati. Bunda turdosh otlar o'z ma'nosini toraytirib, atoqli otlarga aylanadi. O'zbek tilidagi Anor, Ra'no, Muhabbat, Bolta, Tesha, Temir kabi atoqli otlar mana shundaydir. Viktor (latincha victor – g'olib), Volga (rus­cha волга – влага), Novgorod (ruscha новъ-город) kabi atoqli otlar ham turdosh otlardan hosil bo'lgan. Atoqli otlar o'z ma'nosini kengaytirib, turdosh otlarga aylanadi. Masalan, iprit (zaharlovchi modda) Belgiyadagi Ipr shahri nomi bilan bog'­liq. Golife, donjuan, donkixot so'zlari ham ana shu tipda­dir.
3) Konversiya (latincha converslo – aylanish) – so'z yasash­ning semantik-grammatik usulining alohida ko'rinishini tashkil qiladi. Bunda bir turkumdagi so'z ikkinchi bir tur­kumga o'tadi: uning leksik va grammatik ma'nosi o'zgaradi.
Konversiyaning asosiy ko'rinishlari: subyektivatsiya, adyek­t­ivatsiya va adverbializatsiya. Bunda boshqa so'z tur­kum­laridagi so'zlar ot, sifat va ravishlarga ko'chadi. Masalan, ot turkumiga kiruvchi aniqlanmish so'zi aslida fe'lning sifatdosh shakli, urush, o'qish, kirish, qurilish, tergov kabilar esa aslida fe'lning harakat nomi shaklidir.
Ravish turkumiga kiruvchi qo'rqmasdan so'zi aslida sifat­doshning bo'lishsiz shakli, birdan so'zi bir sonining chiqish kelishigidagi shaklidir. Endi ravishning yuklama vazifasida kelishi (nega endi men beraman), qahramon, kasal kabi sifat­lar­ning otlashuvi ham konversiya hodisasidir. Rus tilidagi “столовая” so'zi ham sifat (столовая мебель), ham ot (oshxona) bo'lib keladi. Bu so'z ot vazifasida kelganda sifat shakli (жен­ский род)ni saqlasa ham, rod kategoriyasi bo'yicha o'zgarmaydi.
Konversiya hodisasi qo'shimchasiz tillar hamda barcha so'z turkumlari taraqqiy etgan so'z shakllariga ega bo'lmagan tillarda keng rivojlangan. Bu hodisa ayniqsa ingliz tilida taraqqiy etgan.