O„zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023 O„zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o‘rganish masalalari DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-225-231 226 8-fevral https://tai.uz/
Xalqaro konferensiya Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub”ni barcha asarlari saodatining kaliti sifatida
yaratar ekan, unda nasr va nazm sintezidan foydalanadi. Asarning uch qismidagi
fasllar, boblar, tanbehlardagi nasriy va she‟riy matnlar orqali o„zining hayot haqidagi,
o„zi yashagan jamiyatdagi mavjud tabaqalarning fe‟l-atvori, jamiyatda tutgan o„rni va
vazifalari, o„z burchiga halol, to„g„ri munosabatda bo„lishi kerakligi, komillikka
intilish, kamolot bosqichlari, qalban poklanish, tanni emas, ruhni boyitish, iymon,
odamiylik to„g„risidagi mulohazalarini kelajak avlod uchun yozib qoldiradi. Asarning
asosiy g„oyasi komillik sirlari, Qur‟oni karimning umuminsoniy-umumbashariy
ahamiyatga ega bo„lgan ilmiga, Rasululloh hadislariga amal qilish sunnati ma‟rifatiga
undashdan iboratdir. Hazrati Navoiy uchun tom ma‟nodagi komil inson Muhammad
alayhissalomdir. “Xamsa”ning barcha dostonlari, “Lison ut-tayr” dostoni, diniy va
tasavvufiy, tarixiy va ma‟rifiy asarlarining muqaddima boblari hamddan so„ng
Rasululloh (s.a.v.) madhi bilan boshlanadi. “Mahbub ul-qulub” muqaddimasida
an‟anaviy basmala va hamddan so„ng, na‟t qismida islom payg„ambari koinot sarvari
va barcha payg„ambarlardan afzal, insoniyatning eng yaxshisi deyiladi va buning
vositasida islom dinining asl mohiyatini tashkil qiluvchi g„oya - barcha dinlar o„z
mohiyatiga ko„ra bitta, barcha odamlar bir ota-onaning farzandi, payg„ambarlar bir-
birlariga birodardirlar, degan fikr salavotlar zamiriga singdiriladi va iqtibos, talmih
hamda tashbih san‟atlari orqali rasuli akram vasf qilinadi. “Va durudi noma‟dud ul
mahbubi oqibat mahmudg„akim, Haq taolo anga qurb va manzilat berdikim, olam va
odam vujudidan maqsud aning vujudi erdi. Xujasta tiynati ruhi pokdin tohir va
farxunda xilqati anosir tarkibidan pok erkani zohir. Ansorining yeli Masih anfosi va
tufrog„i Yaqub ko„zining to„tiyosi va suyi Xizr chashmasining zuloli va o„ti Kalim
daraxtining nori ishti‟oli. Bu anosirni ruhi pok desa yeri bor va ruhig„a ruhi fidok
demak sazovor” [2. 450].
Kalomi sha‟ni (Qur‟on)da u haqda shunday deyilgan: “Va mo yantiqu anil
havo” (U sizlarga keltirayotgan Qur‟onni o„z havoyi xohishi bilan so„zlamaydi) va
nutqi bayonida “In –huva illo vahyun yuho”- U (Qur‟on) faqat Olloh tomonidan
Payg„ambarga tushirilayotgan vahiydir [1.404].
Payg„ambarimiz madhidan so„ng quyidagi 8 misralik masnaviy keltiriladi:
Ikki gisusi iki laylat ul-qadr, Bu yanglig„ iki layl ichra yuzi badr, Layl-u badr o„lub sham‟i shabiston, Uzoridin xo„y anda kavkabiston. Bu kavkablardin aylab Tengri mavjud, Nubuvvat spehrida quyosh erkoni ma‟lum,