O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

gnosis
– bilish, 
logos
– ta’limot 
degan ma’nolarni anglatadi) ildizi kishining bilish faoliyati jarayonida 
diniy e’tiqodi vujudga kelishiga imkoniyat yaratadigan sharoitlardir. 
Tabiat va jamiyatni bilish dialektik jarayon. Tajribasizlik, subyektivlik, 
narsa va hodisalarni absolutlashtirish voqelikning noto‘g‘ri idrok etilishiga 
olib keladi. Bundan tashqari, diniy g‘oyalarning paydo bo‘lishi borliqni 
hissiy idrok etishdan boshlanadi va u ratsional bilish bosqichida 
ahamiyatini saqlab qoladi.
Dinning gnoseologik ildiziga aloqador va barcha tarixiy davrlarda 
takrorlanib turadigan xususiyatlar quyidagilardan iborat: 
a) 
bilishning subyektiv jihatlarini absolutlashtirish (lotinchada – 
voqelik bilan bog‘lanmagan narsa, nisbatsizlik, so‘zsiz degan ma’nolarni 
anglatadi), ya’ni bo‘rttirib ko‘rsatish; 
b) abstrakt (lotincha 
abstratio
– diqqatni chetga tortish degan ma’noni 
anglatadi), ya’ni tafakkur; 
v) tafakkurning umumlashtirish qobiliyati. 
3) dinning ruhiy ildizi. Dinning vujudga kelishida kishining bilish 
faoliyatiga bog‘liq jarayonlar bilan birga uning hissiyoti, kayfiyati va 
kechinmalari ham ishtirok etadi. Diniy tasavvurlar dastlab kishilarning his-
tuyg‘ulari orqali vujudga keladi.
28

---

Dinning ruhiy ildizi individual va ijtimoiy ruhiyatlarga bo‘linadi. 
Individual ruhiyatga shaxsiy iztirob, g‘am-tashvish, o‘limdan qo‘rqish, 
yolg‘izlik, muhabbat, mehr-shafqat, minnatdorlik singari ijobiy va salbiy 
kechinmalarni misol keltirish mumkin. 
Ijtimoiy ruhiyatga guruhlar va jamiyatlarga xos voqeliklar – ijtimoiy 
fikr, ommaviy qo‘rqish hissi, taqlid, an’ana va urf-odat kabilarni misol 
keltirish mumkin. 
Dinning ruhiy ildizlari deganda diniy g‘oyalarni qayta ishlab 
chiqarilishi va o‘zlashtirilishiga qulay shart-sharoitlar yaratadigan 
jamiyatlar, guruhlar va individlarning ruhiy holati, jarayonlari va 
mexanizmlari tushuniladi.
Ruhiy kechinmalar insonga xos xususiyatdir. Ularsiz inson yashay 
olmaydi. Odam o‘zining ijobiy va salbiy his-tuyg‘ularini boshqarishga 
harakat qiladi, lekin ruhiyat turli obyektiv va subyektiv shart-sharoitlarga 
bog‘liqligi, murakkabligi sababli ularni barqarorlashtiradigan kuchga ehtiyoj 
sezadi. Din ana shunday kuch vazifasini bajarishi mumkin.
Xulosa sifatida qayd etish lozimki, dinning vujudga kelishi sabablarini 
o‘rganish uning odamlar ongiga ta’siri, jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatini 
yaxshiroq tushunishga, uning yaratuvchilik jihatlaridan insoniyat manfaatlari 
uchun yanada kengroq foydalanishga imkon beradi, vayronkor kuchlarni 
jamiyatdagi barqarorlik, fuqaroviy totuvlik, o‘zaro yordam va hamjihatlikni 
barbod qilishga qaratilgan faoliyatiga samarali kurashadi.