O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

apostols
– vakil yoki arabchada havariylar 
degan ma’nolarni anglatadi) tashkil etgan. Iso guruh a’zolari bilan 
birgalikda Falastin bo‘ylab sayohat qilib, odamlarni yagona xudoga 
sig‘inishga da’vat etgan, bemorlarni davolaydigan, mo‘jizalar ko‘rsatgan.
Iso tashviqotlarda odamlarga yagona xudo yerdagi odamlarning 
yaratuvchisi ekanligini, xudoning yerda ilohiy podsholik o‘rnatilishi 
to‘g‘risidagi xabarini odamlarga yetkazish maqsadida o‘zining vakil qilib 
yuborganligini aytgan. Odamlarning ma’naviy tushkunlikdan xalos 
bo‘lishlari va ilohiy haqiqatga erishishlari yo‘lida o‘zini, (ya’ni Isoni) 
xudoning o‘g‘li, xudo va odamlar o‘rtasidagi vositachi sifatida tan 
olishlariga va uning ta’limotini qabul qilishga da’vat etgan. 
Falastinda Isoning uch yillik da’vatchilik faoliyati kutilgan natija 
bermagan, unga ergashganlar juda kam bo‘lgan. Bundan tashqari, uning 
qarashlari iudaizm ta’limotiga mos kelmasligi, ba’zi bir muhim 
masalalarda unga qarshi turganligi, Quddus kohinlarining keskin 
qarshiligiga sabab bo‘lgan. 
Rim davlati va kohinlar uni soxta mahdiylikda ayblab ta’qib qilganlar. 
Oqibatda Iso hokimiyat va rasmiy dinni badnom qilganligi uchun xochga 
tortib o‘ldirishga hukm qilingan. Iso Masihni uchta qaroqchi bilan birga 
qatl qilinishi belgilangan. O‘sha davrda rasman tan olingan an’anaga 
binoan, qatl maydonida to‘plangan olomon o‘limga mahkum qilinganlar 
orasidan bittasini afv etish huquqiga ega edi. Shu bois, olomon qaroqchi 
Varravani tanlab, Iso Masihdan yuz o‘girgan. 
Diniy rivoyatlarda qayd etilishicha, Iso qatl qilinganidan keyin uch 
kun o‘tgach mo‘jizaviy ravishda qayta tirilgan va shogirdlari bilan qirq 
96

---

kun birga bo‘lgan. Qirqinchi kun Iso shogirdlariga oxiratda yana yerga 
qaytishini aytib, osmonga ko‘tarilib ketgan.
Isoning hayot faoliyati to‘g‘risidagi diniy rivoyatni qisqacha shunday 
ta’riflash mumkin. Yevangeliyalarda qayd etilgan Isoning hayoti 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarda noaniqliklar mavjud. Masalan, havoriy Matfey 
o‘z yevangeliyasida Iso shajarasini Dovud, Solomon va Ibrohim bilan 
bog‘lashga harakat qilgan. Havariy Luka Iso Dovudning 28-avlodi 
ekanligini qayd etgan. Mazkur dalillarni isbotlash qiyin, chunki Dovud 
tarixiy manbalarga ko‘ra, miloddan avvalgi X asrda yashagan (ming yil 
davomida ularning o‘rtasida bor-yo‘g‘i 28 ta avlod o‘tganligi shubhalidir). 
Yevangeliyalarda Isoning hayoti to‘g‘risida qayd etilgan ma’lumot-
lardagi noaniqliklar yoki xatolar uning tarixiy shaxs ekanligiga shubha 
tug‘diradi. Shu bois uning shaxsiga munosabat masalasida afsonaviy va 
tarixiy maktablar shakllangan. Afsona maktabining vakillari Isoning 
tarixiy shaxs ekanligini inkor etadilar va Iso to‘g‘risidagi qarashlarning 
turli diniy rivoyatlardan tuzilganligini isbotlashga harakat qiladilar. 
Mazkur maktabning kamchiligi shundaki, unda Iso to‘g‘risidagi 
qarashlarning asosida hech qanday tarixiylik yo‘q degan g‘oyani 
isbotlashga intiladilar. 
Boshqa tarixiy maktab vakillari esa Isoning tarixiy shaxs ekanligini 
isbotlashga harakat qiladilar. Bunda asosiy dalil sifatida yevangeliyalarda 
nomlari qayd qilingan personajlar: Ioan cho‘qintiruvchi, havariy Pavel, 
Rim noibi Pontiy Pilat kabilarning tarixiy shaxs ekanligi qayd etiladi. 
Albatta, bu dalillar uning tarixiy shaxs ekanligini isbot qilish uchun yetarli 
emas va bunga yanada asosli dalillar talab etiladi. 
1946–1947 yillarda O‘lik dengiz qirg‘og‘ida joylashgan Qumron 
g‘oridan arxeologlar tomonidan qadimgi o‘rama bitiklarning topilishi 
ushbu masalaga oydinlik kiritgan. Qo‘lyozmalarning milodiy I asr 
o‘rtalarida Falastinda faoliyat ko‘rsatgan iudaizmning essinlar mazhabiga 
tegishli ekanligi aniqlangan. Essinlar e’tiqodi, diniy marosimlari va 
turmush tarzi bilan xristianlikka yaqin turgan. 
Qumron qo‘lyozmalari asosan injilning lavhalari, jamoaning nizomi 
va duolardan iborat bo‘lgan. Qo‘lyozmalarda «yer yuzida adolat 
o‘rnatadigan ustoz», yangi diniy mazhabga asos solgan, iudaizm aqida-
larini tanqid qilib, xristianlik ta’limotiga o‘xshash g‘oyalarni targ‘ib qilgan 
tarixiy shaxs yashaganligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. 
Dinshunoslik xristianlikning vujudga kelishi muammosini o‘rganar 
ekan, Isoning hayoti va faoliyati haqida bahs yurituvchi bu ikki maktabdan 
birining qarashlari to‘g‘ri ekanligini isbotlashga harakat qilmaydi. Ayni 
97

---

paytda, masalaga ilmiy yondashuv milodiy I asrda Falastinda iudaizmning 
mazhablaridan biriga asos solgan va uning iudaizmdan farq qiladigan diniy 
ta’limotning shakllanishiga sabab bo‘lgan shaxs yashaganligini inkor 
etmaydi.
Shunday qilib, iudaizmning mazhablaridan biri sifatida vujudga 
kelgan xristianlik uzoq davom etgan izlanishlar jarayonida mustaqil diniy 
ta’limotga aylangan. Iso Masih iudaizmda mavjud kamchiliklarni tanqid 
qilar ekan, yangi dinga asos solishni maqsad qilib qo‘ymagan. U 
iudaizmdagi jaholat, butparastlikni kuchaytiruvchi jihatlarni o‘zgartirishga, 
haddan ortiq marosimchilikka chek qo‘yishga va shu yo‘l bilan uni 
takomillashtirishga harakat qilgan. Yahudiy kohinlari Isoning takliflarini 
rad etganlar va Isoni kuch ishlatib o‘z g‘oyalaridan voz kechishga majbur 
qilmoqchi bo‘lganlar. Lekin bunday harakatlar zoye ketgan va kurashuvchi 
taraflar o‘rtasidagi ixtiloflar tobora kengayib borgan. Iso iudaizmdan 
tobora yiroqlashgan va uning g‘oyalari yangi diniy ta’limotga asos qilib 
olingan.
Manbalarda qayd qilinishiga ko‘ra, Iso dastlab diniy qarashlarni 
Falastinning Kapernaum shahri atrofida joylashgan qirliklarda targ‘ib 
qilishdan boshlagan («Nagornaya propoved»)
6
. Isoning havariylarga 
qarata so‘zlagan nutqlarida iudaizmga zid g‘oyalar aniq namoyon bo‘ladi. 
Ularda Iso o‘zining qarashlarini «Eski Ahd»da yozilgan g‘oyalar bilan 
munozara usulida bayon qilgan. Aytilganki, «zino qilma», men aytamanki, 
kimda-kim «ojizalar»ga shahvoniy niyatda qarasa, u bilan qalbida zinoga 
yo‘l qo‘yadi. Aytilganki, «jonga-jon, qonga-qon», men aytamanki, «kimki 
sizning chap yuzingizga bir shapaloq ursa, siz unga o‘ng yuzingizni 
tuting», «zulmga zulm bilan javob bermang», «dushmanlaringizga mehr-
muhabbat bilan munosabatda bo‘ling» va hokazo
7
. 
Shunday qilib, Iso ta’limoti vujudga kelgan vaqtdan boshlab, iudaizm 
qadriyatlari qabul qilinmagan. Xudoning mohiyati muhabbat ekanligi va 
odamlarga yomonlik qilmasligi, uning oldida odamlarning tengligi, 
insonga mehr-muhabbat ko‘rsatish va ulug‘lash, axloqiy qadriyatlarning 
ahamiyati kabi g‘oyalar yangi dinning turli xalqlar orasida keng 
yoyilishiga sabab bo‘lgan. 
6
: