O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

E’tiqod 
– kishining 
muayyan hodisa, uning xossa va xususiyatlari haqqoniy ekanligiga ishonchi. 
1
: 
 . . 
. – ., 1992. – . 81.
15

---

Ishonch e’tiqodning asosini tashkil etadi. Biroq har qanday ishonch ham 
e’tiqodga aylanavermaydi. Garchi ishonch va e’tiqod bir-biriga juda yaqin va 
o‘xshash bo‘lsa-da, biroq ular o‘rtasida farq ham mavjud. Odatda, e’tiqod 
deganda diniy e’tiqod tushuniladi. Aslida, e’tiqod diniy ham, dunyoviy ham 
bo‘lishi mumkin. Diniy e’tiqod g‘ayritabiiy kuchlar va hodisalarga ishonish, 
sig‘inish orqali shakllanadi. E’tiqodning dunyoviy ko‘rinishi esa insonni 
o‘rab turuvchi obyektiv olamdagi narsa va hodisalarni hissiy tajriba va ilmiy 
bilish asosida shakllanadi. 
Diniy marosimlarni dindorlar yakka tartibda yoki jamoaga birlashib 
amalga oshiradilar. Ularning jamoaga birlashuvi osonlikcha kechmaydi. Shu 
tariqa diniy ijtimoiy institutlar shakllanadi. Bunday institutlarning 
boshlang‘ich bo‘g‘ini dindorlar guruhidir. Dastlabki dindorlar guruhi mehnat, 
urug‘ jamoalari negizida yuzaga kelganligi bois butun urug‘ yoki qabila 
a’zolarini birlashtirgan. Diniy marosimlarda barcha urug‘ a’zolari ishtirok 
etgan. Diniy tajribaning ortib borishi bilan diniy marosimlarni bajarishni 
tashkil etuvchi va boshqaradigan mutaxassislar – shomonlar, sehrgarlar – 
ajralib chiqqan. Ular asta-sekin mazkur faoliyat turini o‘zlashtirib, kasbiy gu-
ruhlarga birlashganlar. 
Xususiy mulk, sinflar va davlatning paydo bo‘lishi bilan dinning 
ijtimoiy vazifalari kengayib borgan. Dinning vazifalaridan biri hukmron 
sinf va davlat manfaatlariga xizmat qilish bo‘lgan. Mavjud siyosiy tizim va 
hukmdorning shaxsi ilohiylashtirilgan. 
Jamiyatdagi o‘zgarishlar diniy marosimlar va institutlarga ham ta’sir 
etgan. Diniy marosimlarning murakkab tizimlari shakllangan. Nisbatan 
mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan kohinlar korporasiyasi yuzaga kelgan. 
Diniy korporatsiya faoliyat turiga ko‘ra birlashgan kishilarning tashkiloti 
bo‘lgan. Lekin u davlat apparatining tarkibiy qismi sifatida faoliyat 
ko‘rsatgan. Shu davrdan boshlab kohinlar alohida tabaqaga birlashganlar. 
Davlat tuzumi va hukmdorning muqaddaslashtirilishi kohinlarning 
jamiyatdagi mavqeini mustahkamlab borgan. Kohinlar o‘z davrining eng 
bilimdon vakillari sifatida davlatning siyosiy tizimi shakllanishida faol 
ishtirok etganlar. 
Ijtimoiy taraqqiyot va ijtimoiy institutlarning takomillashuvi 
jarayonida din davlat siyosiy tizimining tarkibidan ajralib chiqqan va 
mustaqil faoliyat ko‘rsata boshlagan. Diniy tashkilot ham davlatning 
siyosiy tizimidan mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilotga aylangan. 
16

---

Diniy tashkilot 
diniy qarashlarga ega maslakdoshlarning muayyan 
birligi bo‘lib, umumiy e’tiqod va sig‘inishlar zaminida yuzaga keladi. U 
insoniyat tarixiy taraqqiyotining turli bosqichlarida xilma-xil aks etadi. 
Diniy tashkilotlar kishilik jamiyatida keskin sinfiy tabaqalanish yuzaga 
kelishi, aqliy mehnatning nisbiy mustaqilligi mustahkamlanishi bilan 
alohida ijtimoiy mavqega ega bo‘lib boradi. 
Diniy tashkilotlar masjid (cherkov), sekta (mazhab), xarizmatik 
marosim va denominatsiya kabilarga bo‘linadi. 
Cherkov 
– diniy qarashlar va g‘oyalarni ishlab chiqadigan, saqlaydigan 
hamda almashadigan, diniy faoliyatni tashkil etadigan, dindorlarni nazorat 
qiladigan, iyerarxiya tizimi asosida boshqariladigan dindorlar tashkiloti. 
Cherkovga taalluqlilik mustaqil tanlov asosida emas, balki an’ana bilan 
belgilanadi. Unga qabul qilinish uchun dindor maxsus marosimdan o‘tishi 
kerak. Cherkov, odatda, dindorlarning marosimlarni bajarishlari yoki xulq-
atvorlarini qat’iy nazorat qilmaydi. Cherkovga a’zolik an’anaga ko‘ra 
belgilansa, sekta a’zolari e’tiqodiga ko‘ra birlashadilar.