O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Fizikaviy antiseptika 
Bu usul ham yaralarga infeksiya tushishining oldini olish va
davolashga qaratilgan eng muhim antiseptikaning turi bo‘lib, fizikaviy
omillarni qo‘llash orqali mikroblarning miqdorini kamaytirish, ularni
parchalab yuborish hamda hayot faoliyati davomida ajratgan zaharli mod-
dalar (toksin)ni yo‘qotishdan iborat. Fizikaviy antiseptikaga quyidagilarni
kiritish mumkin:

– bog‘lamlarning gigroskopikligi (suyuqlikni shimib olishi)dan

foydalanish, kapillarlik xossasi tufayli yara yuzasidagi (tarkibida mikrob
va uning zahari mavjud) suyuqlikning shimib olinishi;

– gipertonik eritmadan foydalanish yaradagi onkotik bosimdan

yuqori bo‘lgan osmotik bosimni hosil qilish kapillarlik xossasini keltirib
chiqaradi va yuqori samara beradi.
Yorug‘lik, quruq issiq, ultratovush, ultrabinafsha nurlar va boshqa
omillarni ham fizikaviy antiseptikaga kiritish mumkin.
Kimyoviy antiseptika 
Bakteriyalarning rivojlanishini to‘xtatuvchi (bakteriostatik) va
bakteriyalarni o‘ldiruvchi (bakteriotsid) xususiyatga ega moddalarni
qo‘llash kimyoviy antiseptika hisoblanadi. Mikroblarga ta’siridan tashqari,
kimyoviy moddalar to‘qima, jarohat va organizmga ham biologik ta’sir
qiladi. Shuning uchun ham antiseptikaning mazkur turi qo‘llanilayotgan
davo muolajalari vaqtida ishlatilayotgan moddalarning dozalari (miq-
dorlari)ni qat’iyan me’yorlash shart.
Biologik antiseptika 
Biologik antiseptikada mikroblarning o‘sishi va rivojlanishini
to‘xtatuvchi biologik vositalar yordamidagi ta’sirlar ko‘zda tutiladi. Bular:
1) antibiotiklar;
2) bakteriofaglar;
3) antitoksinlar (qoqsholga qarshi, difteriya (bo‘g‘ma)ga qarshi zar-
doblar).
Aralash antiseptika 
Mikroblarning hujayralari va makroorganizmlarga ta’sir doiralarini
o‘rganayotganda antiseptika turlarining o‘rnini almashtirish mumkin emas.
Chunki ularning ta’sir kuchlari hamjihatlikda ortib boradi.
Mikroblarga qarshi ta’sirini oshirish uchun antiseptikaning bir nechta
turini birgalikda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Masalan, bugungi kunda
jarohatlarni davolash maqsadida birlamchi jarrohlik yo‘li bilan ishlov
41

---

berilayotganda (mexanik va kimyoviy antiseptika), u biologik (anti-

biotiklar va qoqsholga qarshi zardoblarni yuborish) antiseptika bilan
to‘ldiriladi va qo‘shimcha ravishda fizioterapevtik muolajalar tavsiya
etiladi.
Antiseptika qo‘llanilishiga qarab, mahalliy va umumiy antiseptika
muolajalariga bo‘linadi. O‘z vaqtida mahalliy antiseptika ikkiga, yuzaki va
chuqur turlarga bo‘linadi. Mahalliy yuzaki turi asosan jarohat yuzasiga har
xil sepmalar, malhamlar qo‘yish hamda jarohat yuzasi va bo‘shliqlarini
yuvish muolajalaridan iborat.
Mahalliy chuqur antiseptika turiga yallig‘lanish o‘chog‘i va jarohat
atrofidagi to‘qimalarga inyeksiya yo‘li bilan moddalarni yuborish (sanchib
qo‘yish va har xil blokadalar) kiradi.
«Katta zararsizlantiruvchi davolash» yoki umumiy antiseptika tad-
birlari deganda organizmni antiseptik moddalar (antibiotik, sulfanilamid)
bilan to‘yintirish va moddalarning qon aylanish doirasi orqali jarohatga
yetib kelib, mikroblarga ta’sir etishi tushuniladi.
Amaliyotda keng qo‘llaniladigan antiseptik moddalarni 10 ta asosiy
guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin.
1. Tarkibida galoid moddalar bo‘lgan guruh.
Xloramin «B» – jarrohlar qo‘liga ishlov berishda, rezina qo‘lqoplarni
sterillashda, teri va shilliq pardalarni yuvish va ifloslangan jarohatlarni
davolashda 2 % eritmasi qo‘llaniladi.
Yodning 5–10
% spirtli eritmasi jarohatlarga ishlov berishda,
jarohatlar, tirnalgan va yorilgan terilar atroflariga surtishda ishlatiladi.
Yodoform – ifloslangan va sekin bitayotgan jarohatlarga sepma va
malhamlar ko‘rinishida qo‘llaniladi.
Lyugol eritmasi – yod va kaliy yodning spirt, glitserin yoki suvdagi
eritmasi hisoblanadi. Shilliq pardalarga surtish va yiringli jarohatlarga
tampon ko‘rinishida ishlatiladi.
Yodoforlar – yodning faol spirtli birikmalar (yodopiron, yodanal,
yodanat) bilan hosil qilingan kompleksi hisoblanadi. Asosan teriga ishlov
berish, jarohatlarni, kuyishni davolashda va jarrohlik asboblarini ste-
rillashda qo‘llaniladi.
2. Oksidlovchi guruh (kislorodli moddalar).
3 % perekis vodorod eritmasi yiringli jarohatlarni yuvishda ishlatiladi.
Mochevina bilan birlashgan tarkibi tabletkalar ko‘rinishidagi gidroperit
shaklida ham ishlatilishi mumkin. Qaynatilgan 200 ml suvda 4 ta
tabletkasi eritilganda 2 % perekis vodorod eritmasi hosil bo‘ladi.
Kaliy permanganat, kuchli oksidlovchi: 0,1–0,5 % eritmalari yiringli
jarohatlarni yuvishda, 0,02 % eritmasi bo‘shliqlarni yuvish va chayqashda,
2–5 % eritmalari kuyishlarni davolashda ishlatiladi.
Bor kislotasining 2 % eritmasi jarohatlarni yuvishda, chayqashda,
shuningdek siydik pufagi va boshqa kovak a’zolarni yuvishda ishlatiladi.
42

---

3. Og‘ir metallar tuzlarining guruhi.

Simob dixlorid (sulema) – faqat sirtga ishlatiladi: 1:1000 nisbatdagi
eritmasi qo‘llar ishlovi uchun, ipaklarni sterillashda, bemorlar va
jarohatlarga ishlatiladigan jihozlarni dezinfeksiyalashda qo‘llaniladi.
Sulema – juda kuchli zaharli modda hisoblanadi va bu eritma bilan ishlov
berish mobaynida juda ehtiyotkorlik talab qilinadi.
Diotsid – kuchli antiseptik xususiyatga ega, sepma yoki tabletkalar
ko‘rinishida chiqariladi. 1 ta tabletkasining 5,0 l qaynatilgan suvdagi
eritmasi qo‘llar ishlovi uchun, 1 l suvda eritilgan 1 ta tabletkasining
eritmasi asboblarni sterillashda qo‘llaniladi.
Kumush nitrat – lyapis siydik pufagi va yiringli jarohatlarni yuvishda
ishlatiladi. Haddan tashqari tez o‘sayotgan yosh hujayra to‘qimalarini
kuydirish maqsadida 10 % eritmasi qo‘llaniladi. Ammo shuni ham yoddan
chiqarmaslik kerakki, teri yoki shilliq pardalarga tekkan 10 % eritmasi
to‘qimalar nekroziga olib keladi.
Protargol – siydik pufagi yallig‘langanda 1–3 % eritmasi yuboriladi.
Kollargol – yiringli jarohatlarni yuvishda 0,2–1
% eritmalari
ishlatiladi.
4. Spirtlar.
Tibbiyot amaliyotida muntazam ravishda etil (uzum) spirti keng
qo‘llaniladi. Chunki metil spirti juda zaharli bo‘lib, kuchli zaharlanish
holatlarini chaqirishi mumkin.
Etil spirti nafaqat dezinfeksiyalash, balki quritish va qotirish
xususiyatlariga ham ega. Jarrohlar qo‘llarini yuvishi uchun va operatsiya
maydonlariga ishlov berishda keng qo‘llaniladi. Bunday hollarda spirtning
70 % eritmasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki kuchli spirt
birikmasi terilarni qotirib, teshiklarini yopib qo‘yishi, chuqurda yotgan
mikroblarning saqlanib qolishiga sababchi bo‘lishi mumkin.
90–95 % li spirtlar asosan kesuvchi jarrohlik asboblari va jihozlarni
sterillashda qo‘llaniladi.
5. Formaldegid guruhi.
Asosan bu guruhdan formalin qo‘llaniladi.
Formalin formaldegidning 40 % suvli eritmasidir. Qotiruvchi anti-
septik vosita sifatida 0,5–1 % eritmalari qo‘llarga ishlov berishda qo‘l-
laniladi.
6. Fyenol guruhi.
Ko‘p hollarda fenol va qatron ko‘rinishlarida ishlatiladi. Fyenol
(karbol kislotasi) – rezina qo‘lqoplar, asbob va jihozlarni sterillashda 3–
5 % eritmalari ishlatiladi.
Qatron (dyogot) – oq qayin daraxti po‘stlog‘ining quruq ishlovi nati-
jasida olinadi. Antiseptik va yallig‘lanishlarning oldini olish xususiyat-
lariga ega. U Vishnevskiy malhami tarkibiga kiradi.
7. Anilin bo‘yoqlari guruhi.
43

---

Antiseptiklar sifatida quyidagi bo‘yoqlar:

– etakridin (rivanol) – yiringli jarohat va bo‘shliqlarni yuvishda;
– brilliant ko‘kining 0,1–2 % spirtli eritmalari yiringli yaralarga
surtish maqsadida;
– metilen ko‘ki kuyishlarda, piodermiya va siydik pufagini yuvishda
(0,02 % suvli eritmasi) 1–3 % spirtli eritmalari ishlatiladi.
8. Nitrofuranlar hosilalari guruhi.
Kam zaharli va kuchli antiseptiklardan sanaladi. Klinik amaliyotda
qo‘llaniladiganlari:
– furatsillin – yiringli jarohat va bo‘shliqlarni yuvish va chayqashda
0,2 % eritma va malhamlar ko‘rinishida qo‘llaniladi;
– furagin – jarohat infeksiyalari va kuyishlarda eritmalari, ichishga
tabletkalari ishlatiladi;
– furadonin – siydik yo‘llari infeksiyalarida tabletkalar ko‘rinishida
qo‘llaniladi.
9. Sulfanilamid preparatlari guruhi.
Mikroblarning o‘sishi va rivojlanishiga bakteriostatik (streptokokk,
stafilokokk, pnevmokokk va h. k. ) ta’sirini yaqqol namoyon qilishi bilan
quyidagilar alohida ajralib turadi:
– streptotsid – yallig‘lanishga qarshi, jarohatlar infeksiyalanishining
oldini olish va davolashda;
– norsulfazol – ichish uchun tabletka ko‘rinishida;
– sulfatsil – eritilgani yiringli jarohatlarni davolashda ishlatiladi.
10. Antibiotiklar ( biologik antiseptiklar).
Antibiotiklar bakteriyalar hayot faoliyatini to‘xtatgan hayvonlar,
o‘simliklar va mikroblar mahsulotidir.
Bu mahsulotlar amaliyotda har xil dorilar shaklida, ya’ni ichish uchun
tabletkalar, mahalliy eritmalar va malhamlar ko‘rinishida, muskul va
tomirlarga yuborish uchun keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Antibiotiklar bir necha turga bo‘linadi:
– penitsillin;
– streptomitsin;
– tetrasiklin;
– eritromitsin;
– sintomitsin va boshqalalar.
Antibiotiklar, o‘zlarining ta’sir kuchlariga qarab, ma’lum mik-
roorganizmlarga nisbatan yuqori ta’sir etishi bilan tavsiflanadi. Shuning
uchun ham kasallikning rivojlanish bosqichi va uni chaqiruvchi mikro-
organizmlarning tanlangan antibiotiklarga sezuvchanligi inobatga olin-
ganda davolash samarasi yuqori bo‘ladi. Ayrim hollarda antibiotiklar
organizmlarda turli xil allergik reaksiyalar chaqirishi mumkin, ya’ni
antibiotik yuborilganda organizm qarshilik ko‘rsatib, bir necha daqiqa
ichida anafilaktik shok chaqirishi, natija o‘lim bilan yakunlanishi mumkin.
44

---

Ba’zan bu allergik qarshiliklar kechikkan holda, ya’ni antibiotiklar

yuborilgandan bir necha soat yoki kundan keyin ham yuz berishi mumkin.
Shuning uchun ham har bir antibiotikni yuborishdan oldin bemordan
mazkur darmonlarni olganligi haqida ma’lumotlar yig‘ish, olgan bo‘lsa,
teri qichishi, qizarishi, shilliq pardalarning shishlari kabi alomatlar
bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlarga asoslangan holda ish olib borish zarur.
Bundan tashqari, yuqoridagi asoratlarning oldini olish uchun oldindan
terining antibiotikka sezuvchanligini aniqlash maqsadida sinamalar
qo‘yiladi. Buning uchun 500000 birlikdagi penitsilinni 5 ml suvda eritib,
undan 0,1 ml ga yaqin eritmasi bilakning oldingi qismi terisi ichiga «limon
po‘sti» hosil qilib yuboriladi, 30–60 daqiqa ichida esa terida sodir
bo‘layotgan o‘zgarishlarni muntazam ravishda kuzatib borish shart.
Agarda teri atrofida qizarish, qizil donachalar, shish va teri qichishlari
paydo bo‘lsa, organizmning mazkur antibiotikka nisbatan qarshiligi
borligini ko‘rsatadi. Bunday hollarda qolgan antibiotik eritmasini yuborish
qat’iyan man etiladi.
Maqsadga muvofiq samara olish va mikroorganizmlarning
antibiotiklarga nisbatan moslanishini pasaytirish maqsadida, bir vaqtda bir
necha antibiotiklarni birga qo‘llash tavsiya qilinadi. Masalan, tetrasiklinni
eritromitsin va oleandometsin bilan, ammo shu bilan birgalikda, ba’zi bir,
ya’ni penitsillinni eritromitsin bilan, streptomitsinni tetrasiklin bilan va
boshqa antibiotiklarning bir-biriga mos kelmasligini ham yoddan
chiqarmaslik kerak.