O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
budjet tizimi birligi
prinsipini amalga oshirishning muhim kafolati bo‘lib, u mustaqil prinsip hisob- lanmaydi. Budjet tizimi birligi hamma vaqt barcha darajalardagi budjetlarning o‘zaro harakatiga asoslanib, tartibga soluvchi manbalardan foydalanish, maqsadli va mintaqaviy budjet jamg‘armalarini tashkil etish va ularni qayta taqsimlash orqali amalga oshiriladi. Shu sababli O‘zbekiston 103 Respublikasi budjet tizimining mustaqil prinsipi sifatida o‘z mohiyat- e’tibori bilan budjet tizimi birligi prinsipi mazmuni elementlaridan biri bo‘lgan turli darajalardagi budjetlarning o‘zaro aloqasini ajratish to‘g‘ri bo‘lmasa kerak. O‘zbekiston Respublikasi «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunida mustahkamlangan barcha darajalardagi budjetlar mustaqilligi prinsipi yetarlicha obyektiv asosga ega emas. Bu yerda gap shundaki, O‘zbekiston budjet tizimining bo‘g‘inlari to‘liq mustaqil bo‘la olmaydi, chunki mamlakat Konstitutsiyasida mustahkamlab berilgan budjet tuzilishi barcha budjetlarning yagona davlat budjetida birlashuvini nazarda tutadi. Budjet tizimi bunday darajadagi mahalliy budjetlarining o‘z daromadlari manbalaridan foydalanish va xarajat qilish yo‘nalishlarini belgilash huquqi ularning mustaqilligi mezoni bo‘la olmaydi. Budjetlar, ulardan har birining xarajatlarini to‘la qoplaydigan o‘z daromad manbalariga ega bo‘lgan taqdirdagina, mustaqil bo‘lishi mumkin. Tartibga soluvchi daromad manbalaridan ajratmalar mahalliy budjetlar- ning o‘z daromadlari emas. Ular yuqori budjetdan o‘z daromadlari yetmagan holda budjetni tartibga solish tartibida beriladi va bunda tartibga soluvchi manbalardan ajratmalarning aniq miqdori har yili o‘zgaradi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Mahalliy budjetlar to‘liq mustaqil bo‘la olmasligi haqida «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi norma ham dalolat beradi, unga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlarga cheklovlar nazarda tutilgan (24-modda). Shunday qilib, Qoraqalpog‘iston Respub- likasi budjeti va mahalliy budjetlarini qabul qilish va ijro etishda: qonunchilikda nazarda tutilmagan manbalar hisobidan jamg‘armalar tashkil etish; yuqori budjetlardan budjet ssudalarini olishdan tashqari, qarzlar olish; boshqa shaxslar foydasiga budjet mablag‘lari hisobidan moliyaviy kafolatlar va topshiriqnomalar berishga yo‘l qo‘yilmaydi. Budjetlar mustaqilligi prinsipi Rossiya Federatsiyasi budjet tizimiga xos bo‘lib, u federal budjet, federatsiya subyektlari budjetlari va mahalliy budjetlarning alohida ajratilganligi, buning natijasida davlat yagona pul jamg‘armasini tashkil etish va undan foydalanish asosiy moliyaviy rejasi hisoblangan Rossiya davlat budjetining mavjud bo‘lishdan to‘xtashidan iborat obyektiv sabablar bilan bog‘liqdir. Shu boisdan bu prinsip Rossiya Federatsiyasi Budjet kodeksida to‘la asosli ravishda mustahkamlab berildi (31-modda). 104 Budjet tuzilishining O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi prinsipiga ham ayrim tuzatishlar kiritilishi zarur deb o‘ylaymiz. «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunda budjet tuzilishiga ta’rif berilmagan va faqat taxmin qilish mumkinki, bu holda qonun chiqaruvchi budjet tizimini nazarda tutgandir. Avval qayd etilganidek, budjet tuzilishi bilan budjet tizimi tushunchalari o‘rtasida katta farqlar mavjud bo‘lib, shu boisdan «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunda mustahkamlab berilgan ta’rifdan foydalanish va budjet tizimining O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi prinsipi haqida gapirish mumkin. Bu prinsip budjet tizimi tuzilmaviy tarkibi to‘liqligini anglatadi va davlatda mavjud bo‘lgan ayni mana shu budjetlarning amal qilishi asoslanganligini ko‘rsatadi. Bizning respublikamiz budjet qonunchiligida mustahkamlangan budjet tizimining juda muhim prinsipi davlat budjetining balanslanganligi prinsipi (muvozanatlashtirilgan bo‘lishi)dir. Bu prinsip shuni anglatadiki, budjetda nazarda tutilgan xarajatlar hajmi budjet daromadlari va uning taqchilligini moliyalashtirish manbalaridan kelib tushadigan tushumlar yig‘indisi hajmiga muvofiq kelishi lozim. Budjet jarayonini amalga oshirishda davlat vakolatli organlari davlat budjeti taqchilligi miqdorini eng kam darajaga keltirish zaruratidan kelib chiqishlari shart. Agar budjetni ijro etish jarayonida taqchillikning chegara doirasidan oshish yuz bersa yoki budjet daromad manbalaridan tushumlar kamayib ketsa, jahon amaliyotida xarajatlar sekvestri mexanizmi qo‘llaniladi. Sekvestrning mohiyati shundan iboratki, joriy moliya yilining qolgan vaqti davomida budjetning barcha moddalari bo‘yicha har oyda davlat xarajatlari muayyan foizlarga (5, 10, 15 va h.k.) mutanosib ravishda pasaytirib boriladi. Odatda, sekvestr vakolatli organlar tomonidan ularning vakolatlari doirasida belgilanadigan ro‘yxatning himoyalangan moddalariga nisbatan qo‘llanmaydi. Bir qancha mamlakatlar budjet qonunchiligida, jumladan Rossiya Federatsiyasi Budjet kodeksida budjet tizimining boshqa prinsiplari ham mustahkamlangan bo‘lib, ular o‘zining muayyan obyektiv asoslariga egadir. Bu budjetlarning daromadlari va xarajatlarini to‘liq aks ettirish, budjetlar oshkoraligi prinsiplaridir. Ular jumlasiga Budjet tizimi darajalari o‘rtasida daromadlar va xarajatlarni taqsimlash, budjet mablag‘larining kimga va qanday maqsadga yo‘naltirilishi va boshqa prinsiplar ham kiradi. Shuningdek, Rossiya Federatsiyasi Budjet kodeksida nafaqat 105 budjet tizimi prinsiplari ro‘yxati mustahkamlanibgina qolmasdan, ulardan har birining mazmuni ham berilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan prinsiplar bizning respublikamiz budjet qonunchiligini yanada takomillashtirish jarayonida hisobga olinishi mumkin bo‘lgani uchun ularning asosiy mohiyatini ko‘rib chiqamiz. Budjetlar, davlat maqsadli jamg‘armalarining daromadlari va xarajatlarini to‘la aks ettirish prinsipi shuni anglatadiki, budjetlar, davlat budjetdan tashqari jamg‘armalarining barcha daromadlari va xarajatlari hamda mamlakatning soliq qonunchiligi va budjet qonunchiligi bilan belgilangan boshqa majburiy tushumlar ularda majburiy tartibda va to‘la hajmda aks ettirilishi shart. Davlatning barcha xarajatlari budjet mablag‘lari, budjet tizimida to‘plangan budjetdan tashqari davlat jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan amalga oshirilishi lozim. Oshkoralik prinsipi budjet loyihalari bo‘yicha qarorlarni ko‘rib chiqish va qabul qilish jarayonlari hamda qabul qilingan budjetlar asosiy ko‘rsatkichlari va ularning ijrosi ahvoli to‘g‘risidagi axborot, ma’lumotlar jamiyat uchun majburiy tartibda oshkor etilishini nazarda tutadi. Budjet tizimi darajalari o‘rtasida daromadlar va xarajatlarni chegaralash prinsipi daromadlarning tegishli turlari (to‘liq yoki qisman) budjet tizimining u yoki bu darajalariga hamda xarajatlarni amalga oshirish bo‘yicha vakolatlar markaziy organlar va davlat hokimiyati mahalliy organlariga berilishini anglatadi. Budjet mablag‘larining kimga va qanday maqsadga yo‘naltirilishi prinsipi shundan iboratki, budjet mablag‘lari ularni oluvchilar ixtiyoriga, ulardan foydalanish aniq maqsadlari ko‘rsatilgan holda, ajratiladi. Budjet mablag‘larining nazarda tutilgan shaxslarga va budjetda belgilangan maqsadlarga yo‘naltirilishini buzishga olib keladigan har qanday harakat budjet qonunchiligini buzish hisoblanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|