O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Predikatga qarama-qarshi qo‘yish. Predikatga qarama-qarshi
qo‘yishda hosil bo‘lgan natijadagi yangi hukmning subyekti o‘rnida hukmning predikatiga zid tushuncha, predikati o‘rnida esa asos hukmning subyekti keladi. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish mantiqiy usulini aylantirish va almashtirishning natijasi sifatida ko‘rish mumkin. Dastlab asos hukm S – Pni aylantirish orqali S – P emas munosabatini aniqlaymiz va hosil bo‘lgan hukmdan almashtirish orqali P emas – S dir munosabatini aniqlaymiz. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish orqali hosil bo‘lgan xulosa asos hukmning miqdori va sifatiga bog‘liq bo‘lib, unda A – YE ga, YE – I ga, O – I ga o‘zgaradi. Masalan: A. Barcha jinoyatlar ijtimoiy xavflilik belgisiga ega bo‘lgan qilmishdir. YE. Ijtimoiy xavflilik belgisiga ega hech bir qilmish jinoyat hisoblanmaydi. Barcha S – P dir. Hech bir P emas – Sdir. YE. Hech bir mahkum saylash huquqiga ega emas. I. Saylash huquqiga ega bo‘lmaganlarning ba’zilari mahkumlardir. Hech bir S – P emas. Ba’zi P emas – S dir. O. Ba’zi guvohlar voyaga yetmaganlardir. I. Ba’zi voyaga yetmaganlar guvohlardir. Ba’zi S – P emas. Ba’zi P emas – S dir. Predikatga qarshi qo‘yish usuli orqali juz’iy tasdiq (I) hukmidan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Chunki «Ba’zi S – P dir» (I) hukmini aylantirsak «Ba’zi S – P emas» (O) hukmi kelib chiqadi. Ma’lumki, juz’iy inkor hukmidan almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Mantiqiy kvadrat bo‘yicha xulosa chiqarish. Mantiqiy kvadratga ko‘ra (A, YE, I, O ) qat’iy hukmlar o‘rtasidagi munosabatning xarakteridan kelib chiqib, birining chinligidan ikkinchisining yolg‘on yoki 80 chinligi kelib chiquvchi xulosaga «mantiqiy kvadrat bo‘yicha xulosa chiqarish» deb aytiladi. Zid munosabatdagi hukmlarda (A – O, YE – I) uchinchisi istisno qonuniga amal qilinib, birining chinligidan ikkinchisining yolg‘onligi yoki teskari natija kelib chiqadi. Masalan: A. Barcha insonlar mehnat qilish huquqiga ega (chin). O. Ba’zi insonlar mehnat qilish huquqiga ega emas (yolg‘on). Yoki boshqa bir misolni olib ko‘raylik: I. Ba’zi tinglovchilar sportchi (chin). YE. Hech bir tinglovchi sportchi emas (yolg‘on). Demak, zid munosabatdagi hukmlarning har ikkisi qam chin bo‘lmaydi, ulardan biri albatta yolg‘on bo‘lishi kerak: Ach – Oyo; Ayo – Och; Ech – Iyo; Eyo – Ich (Bu yerda chin – «ch», yolg‘on – «yo» deb belgilanmoqda). Qarama-qarshi munosabatdagi hukmlar (A – YE)ni xulosalashda birining chinligidan ikkinchisining yolg‘onligi kelib chiqadi, ammo birining yolg‘onligidan ikkinchisining chinligi kelib chiqmaydi. Masalan : A. Barcha O‘zbekiston fuqarolari qonun oldida tengdirlar (chin). YE. Hech bir O‘zbekiston fuqarosi qonun oldida teng emas (yolg‘on). Hukmlar o‘rtasidagi qarama-qarshi munosabat ziddiyatsizlik qonuniga bo‘ysunadi va «chin, yolg‘onlik» ketma-ketligida quyidagicha ifodalanadi: Ach – Yeyo ; Ech – Ayo ; Ayo – YE (ch. yoki yo.); Eyo – A (ch. yoki yo.). Qisman mos kelish munosabatidagi hukmlar (I – O)ni xulosalashda birining yolg‘onligidan boshqasining chinligi kelib chiqishi, ammo birining chinligidan boshqasining chinligi ham, yolg‘onligi ham kelib chiqishi yoki har ikkisi chin bo‘lishi qam mumkin. Masalan: I. Ba’zi guvohlar to‘g‘ri ko‘rsatma berishdi (chin). O. Ba’zi guvohlar to‘g‘ri ko‘rsatma berishmadi (chin yoki yolg‘on). Qisman mos munosabatdagi hukmlarni xulosalashda «chin, yolg‘onlik» ketma-ketligini quyidagicha ifodalash mumkin: Iyo – Och; Oyo – I.ch; Ich – O (ch. yoki yo.); Och –I (ch. yoki yo.). Bo‘ysunish munosabatidagi (A – I, YE – O) hukmlarda bo‘ysundirayotgan hukmning chinligidan bo‘ysunuvchi hukmning chinligi kelib chiqadi. Ammo bo‘ysunuvchi hukmning chinligi bo‘ysundiruvchi hukmning chinligini keltirib chiqarmasligi ham mumkin. Masalan: O. Ayrim militsiya xodimlari oliy ma’lumotga ega emas (chin). 81 YE. Hech bir militsiya xodimi oliy ma’lumotga ega emas (yolg‘on). Bo‘ysunish munosabatidagi hukmlarni xulosalashda «chin, yolg‘onlik» ketma-ketligini quyidagicha ifodalash mumkin: Ach –Ich; Ech – Och; Ich –(ch. yoki yo.); Och – E(ch. yoki yo.). Bevosita xulosaning mazkur mantiqiy usullari tafakkurni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bilvosita xulosa chiqarish yoki oddiy kategorik (qat’iy) sillogizm. Oddiy-qat’iy sillogizm – vositali deduktiv xulosa chiqarishning muhim turlaridan biri. «Sillogizm» yunoncha «Syllogismos» so‘zidan olingan bo‘lib, «hisoblamoq», «sanamoq» ma’nolarini anglatadi. Ikki yoki undan ko‘p oddiy-qat’iy hukmlar (asoslar)dan xulosa chiqarishga «sillogizm» deb aytiladi. Hukmlarning aniq va ravshan, bir- biri bilan mantiqan bog‘langanligi hamda oddiy va qat’iyligi tufayli oddiy- qat’iy (kategorik) sillogizm deyiladi. Oddiy-qat’iy sillogizmning tarkibi uch qat’iy hukm: ikki asos va bir xulosa, ya’ni uch termindan iborat bo‘ladi. Sillogizm terminlari hukm terminlari «S» – subyekt va «R» – predikatdan farq qilib, katta, kichik va o‘rta terminlar bilan belgilanadi. Sillogizmning kichik termini (S) xulosa subyektidagi tushunchaga, katta termini (R) xulosa predikatidagi tushunchalarga to‘g‘ri keladi va «chekka terminlar» deb ham yuritiladi. Tarkibida kichik termin bo‘lgan hukm «kichik asos», tarkibida katta termin bo‘lgan hukm esa «katta asos» deb ataladi. Sillogizmning har ikkala, katta va kichik asoslarini bog‘lovchi, lekin xulosada ishtirok etmaydigan tushuncha «o‘rta termin» deb atalib, lotincha «M» harfi (lotincha «medius» – o‘rta) bilan belgilanadi. Masalan: Katta asos – Barcha ommaviy axborot vositalarida (M) senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi (R). Kichik asos – «Huquq» jurnali (S) ommaviy axborot vositasi (M). Xulosa – «Huquq» jurnalida (S ) senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi (R). Misolimizda «Ommaviy axborot vositalari» tushunchalari o‘rta termin (M) bo‘lib, u xulosada qatnashmayapti, «senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi» (R) katta hajmli termindir, chunki u xulosada predikat bo‘lib kelmoqda. «Huquq jurnali» (S ) kichik hajmli tushuncha bo‘lib, xulosada subyekt maqomida kelmoqda. Demak, katta termin qatnashgan hukm katta asos, kichik termin qatnashgan hukm kichik asosdir. Sillogizm asoslari muayyan ketma-ketlikda oldin katta asos, keyin kichik asos va xulosa tarzida keladi. 82 Qat’iy sillogizm qoidalari. Qat’iy sillogizm fikrlash jarayonida ko‘p uchraydi. Sillogizmda har doim ham chin asoslardan chin xulosa kelib chiqmaydi. Chin xulos chiqishi uchun sillogizm qoidalariga amal qilish lozim. Terminlar va asoslarga nisbatan qoidalar mavjud bo‘lib, ularga amal qilish chin xulosani olish imkoniyatini beradi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|