O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov

Sig‘ishmaydigan hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar 
Qarama-qarshi munosabatlar. Umumiy tasdiq hukmi (A) 
bilan 
umumiy inkor hukmi (YE) o‘rtasida qarama-qarshi munosabat mavjud. 
Chunki bir hukm (A) to‘g‘ri bo‘lsa, ikkinchi hukm (YE) xato yoki ikkalasi 
birdaniga xato bo‘lishi mumkin, biroq ikkalasi qam birdaniga to‘g‘ri 
bo‘lmaydi. Masalan, «Inson hayotiga suiqasd qilish – eng og‘ir jinoyat» 
(A) yoki «Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‘ir jinoyat emas» (YE). 
Bularning biri to‘g‘ri bo‘lsa, ikkinchisi xato. «Hamma insonlar jinoyat 
sodir etadilar» (A) yoki «Hech bir inson jinoyat sodir etmaydi» (YE). Bu 
hukmlarning har ikkalasi ham xato.
Zid munosabatlar. Bunda birinchi hukm to‘g‘ri bo‘lsa, ikkinchisi xato 
bo‘ladi yoki aksincha. Ammo ikkalasining birdaniga xato bo‘lishi mumkin 
emas. Umumiy tasdiq hukmi (A) bilan juz’iy inkor (O) hukmi va 
umuminkor hukmi (YE) bilan juz’iy tasdiq (I) hukmi o‘rtasida zid 
munosabat mavjuddir. Masalan, «Hamma huquqiy qonunlar huquq 
normalarini belgilaydi» (A) to‘g‘ri yoki «Hamma huquqiy qonunlar huquq 
normalarini belgilamaydi» (YE) xato. «Hech bir qush qish vaqtida issiq 
71

---

mamlakatlarga uchib ketmaydi» (YE) xato yoki «Ba’zi qushlar qish 
vaqtida issiq mamlakatlarga uchib ketadi» (I) to‘g‘ri. 
Sodda 
hukmlar o‘rtasidagi munosabatni eslab qolish uchun «Mantiqiy 
kvadrat» deb ataluvchi vositadan foydalaniladi. Unda hukmlar o‘rtasidagi 
munosabat ko‘rsatilgan. 
A Qarama- qarshi YE
b
b 
A, YE va YE, A – qarama-qarshi
o‘ 
z
o‘ 
A, I va YE, O – bo‘ysunish
y
i 
y 
A, O va YE, I – zid
s 
d
s 
I, O va O, I – qisman mos kelish 
u 
d
u 
n i n 
i
z
i 
sh
sh 
I qisman mos kelish O 
Hukmlar o‘rtasidagi munosabatlardan keyin hukm modalliklari 
haqidagi muhokamaga e’tiborimizni qaratsak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Xo‘sh, modallik nima? 
Modallik lotincha «modus» so‘zidan olingan bo‘lib, «mezon», 
«og‘ish» degan ma’nolarni anglatadi hamda predmet va uning belgilari 
to‘g‘risida aniq bilimlarni beradi. 
Hukmning xarakterini asoslaydigan yoki predmet va uning belgilarini 
aks ettiruvchi subyekt bilan predikatning o‘zaro bog‘liqligi ifodalangan 
qo‘shimcha ma’lumotga hukm modalligi deyiladi. 
Mantiqda modallik M operatori bilan belgilanadi va quyidagicha 
ifodalanadi: M (S – R dir ), M (S – R emas).
Ma’lumki hukmlarda haqiqat masalasi, uning to‘g‘ri yoki xato 
ekanligi asosiy o‘rinni egallaydi. Modallik ko‘p belgili hukm hisoblanadi. 
Hukmlarni modal jihatdan tahlil qilish – ular o‘rtasidagi munosabatni 
o‘zaro aniqlash asosida qo‘shimcha ta’rif berish.
Odatda qat’iy hukm a–ā (S – P) belgiga ega deb fikr yuritiladi. 
Modallik hukmida esa bu tasdiqni yaxshilash yoki yomonlash, zarur 
nozarur, ehtimollik yoki isbotlanganlik masalalari hal qilinadi. Mana shu 
nuqtai nazardan modall hukmlarni mantiqan ehtimollik, voqelik, zarurlik 
turlariga bo‘lamiz. 
72

---

Ehtimollik hukmida predikat subyekt belgisini taxminan tasdiqlaydi 
yoki inkor qiladi. Masalan, «Ehtimol do‘stingiz ertaga kelib qolar»
Mavjudlik hukmida predikat subyektdagi belgining borligini 
tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Masalan, «Kitobning eskiligi o‘z-o‘zidan 
ko‘rinib turibdi». 
Zaruriy hukmda predikat subyektdagi belgini albatta tasdiqlaydi yoki 
inkor etadi. Masalan, «Fasllarning almashinishi zaruriy hodisadir». 
Hukmlar modallikka ko‘ra aletik modallik, epistemik modallik, 
deontik turlariga bo‘linadi. 
1. Aletik (yunoncha «alethika» so‘zidan kelib chiqib, «haqiqat» degan 
ma’noni anglatadi) modallik – subyekt bilan predikat o‘rtasidagi mantiqiy 
bog‘lanishlarni yoki ularda aks etgan hodisalar o‘rtasidagi haqiqiy 
bog‘lanishlarni zarurat va imkoniyat terminlarida ifodalaydigan axborot.
Aletik modallikda ifodalangan axborot subyekt bilan predikat 
o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Yoxud mavjudlik hodisalari 
o‘rtasidagi munosabatni aks ettirishiga ko‘ra, mantiqiy va faktik 
modalliklarga bo‘linadi. 
Faktik (dalilli) modallik – hukmdagi subyekt va predikat o‘rtasidagi 
tasdiq yoki inkorning tashqi olam voqea-hodisalari bilan bog‘liqligini 
ifodalaydi. Faktik modallik chin va yolg‘on modalliklarga bo‘linadi. 
Chin dalilli modallik hukmlardagi fikrning obyektiv reallikka muvofiq 
kelishidir. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasining IIV Akademiyasi 
Toshkent shahrida joylashgan». 
Yolg‘on faktik modallik deb, hukmlardagi fikrning obyektiv 
voqelikka mos kelmasligiga aytiladi. Masalan, «Hech qanday jinoyat 
ochilmay qolmaydi». 
Mantiqiy modallik – hukmdagi subyekt bilan predikat o‘rtasidagi 
bog‘lanishning chin yoki yolg‘onligini (hukmlarning tarkibiy tuzilishi 
asosida) mantiqiy izohlaydi. 
Mazkur modalliklar hukmlarning mantiqiy tuzilishiga qarab, to‘g‘ri 
(chin) yoki noto‘g‘riligini (yolg‘on) farqlashga xizmat qiladi. Jumladan, 
mantiqiy qonunlarning o‘zi mantiqiy chin hukmlarga, o‘z-o‘ziga zid 
fikrlarni ifodalovchi hukmlar esa mantiqiy yolg‘on hukmlarga misol 
bo‘lishi mumkin. 
2. Epistemik (bilishga oid) modallik – hukmda ifodalangan 
bilimlarning asoslanganlik darajasi haqida qo‘shimcha ma’lumotni berish. 
Bilimlar o‘z tabiatiga ko‘ra asoslangan (ishonchli) va ehtimolli 
(muammoli) bo‘lishi mumkin. Chin yoki yolg‘onligi isbotlangan bilimlar 
73

---

«ishonchli bilimlar» deb ataladi va «isbotlangan», «rad etilgan» so‘zlari 
yordamida ifodalanadi. Masalan, «Bosqinchilik jinoyatida fuqaro S. ning 
ishtiroki isbotlangan». «Uning bergan yolg‘on ko‘rsatmalari rad etildi». 
Muammoli (ehtimolli) modallik hukmi berilgan bilimlarning yetarlicha 
asoslanmaganligini anglatib, «ehtimol», «bo‘lishi mumkin» so‘zlari 
yordamida ifodalanadi. Masalan, «Ehtimol, 2005 yil 13 mayda Andijonda 
sodir bo‘lgan mudhish voqealar xalqaro hamjamiyatni «terrorizm» deb 
ataluvchi bu baloga qarshi birgalikda kurashishda yanada jipslashtirishga 
olib kelishi mumkin».
3. Deontik (me’yoriy) modallik – inson xatti-harakatlarining muayyan 
me’yoriy umuminsoniy, axloqiy yoki huquqiy tizimlar doirasida 
muvofiqlashtiruvchi qoidalarda ifodalangan hukmdir. Huquqiy 
munosabatlar sohasida deontik modalliklar huquqiy-majburiy, huquqiy-
taqiq va huquqiy-taqdim qoidalar shaklida namoyon bo‘ladi. 
Huquqiy-majburiy qoidalar «majbur», «shart», «kerak», «zarur» kabi 
so‘zlar vositasida ifodalanadi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
sudi tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy va O‘zbekiston 
Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiydir».
Huquqiy-taqiq qoidalar «taqiqlanadi», «man etiladi», «yo‘l 
qo‘yilmaydi» hamda «mumkin emas» so‘zlari vositasida ifodalanadi. 
Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarorlari 
qat’iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas»
Huquqiy-taqdim qoidalar «huquqiga ega bo‘ladi», «huquqlidir», 
«haqli» kabi so‘zlar yordamida ifodalanadi. Masalan, «Har bir inson 
xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik 
huquqiga ega». 
Yuqorida keltirilgan misollarda keltirilganidek, modalliklar hukmda 
ifodalangan fikr haqida qo‘shimcha ma’lumot berib, insonning xatti-
harakatlarini muayyan qoida va haqiqatlar doirasida muvofiqlashtirishga 
imkon beradi. Shu ma’noda uning huquqni muhofaza qiluvchi organlari 
xodimlarining faoliyatida amaliy ahamiyati kattadir.