O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov

4. Hukmlar o‘rtasidagi munosabat va ularning modallikka 
ko‘ra turlari 
Tushunchalar o‘rtasida munosabat bo‘lgani kabi, hukmlar o‘rtasida 
ham o‘zaro munosabat mavjud. Chunki hukmlar obyektiv borliq 
munosabatlarini aks ettiradi. Hukmlar o‘rtasidagi munosabatda 
tushunchaning hajmi hamda mazmunining to‘g‘ri yoki xato ekanligi katta 
ahamiyatga ega. Hukmlar tuzilishi jihatidan sodda yoki murakkab 
bo‘lganligi bois, ular o‘rtasidagi munosabat ham o‘ziga xos xususiyatga 
ega. 
Hukmlar ikkiga, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan turlarga 
bo‘linadi.
Agar hukmlar har xil hajmda bo‘lsa-yu, bir xil terminga (S – P) ega 
bo‘lsa, bu hukmlar «taqqoslanadigan hukmlar» deb ataladi. Masalan, 
«O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 1992 yil 8 dekabrda qabul 
qilingan», «O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi 1992 yil 8 
dekabrda qabul qilinmagan». 
Agarda hukmlar S yoki R jihatidan har xil bo‘lsa, ular 
«taqqoslanmaydigan hukmlar», deb ataladi.
Mantiqda faqatgina taqqoslanadigan hukmlar o‘rtasidagi 
munosabatlar tahlil qilinadi. Taqqoslanadigan hukmlar o‘rtasida 
sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan munosabatlar mavjud. 
Sig‘ishadigan munosabatlar uch turga, to‘liq mos kelish (ekvivalent), 
qisman mos kelish, bo‘ysunish munosabatlariga bo‘linadi. 
Sig‘ishmaydigan munosabatlar esa ikki xil qarama-qarshi hamda zid 
munosabatlarda bo‘ladi. 
Sig‘ishadigan hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar 
To‘liq mos kelish (ekvivalent) munosabati. Bu munosabatda ikki 
hukmning subyekti yoki predikati har xil so‘zlarda ifodalansa-da, bir xil 
predmetni bildiradi. Masalan, «Ahmedov to‘g‘ri gapirdi, Ahmedov xato 
gapirgani yo‘q». Shu fikr boshqa tillarda bayon etilsa ham ekvivalent 
hukm bo‘laveradi. Bundan tashqari, bir hukmning to‘g‘riligidan ikkinchi 
hukmning to‘g‘riligi kelib chiqsa, va aksincha, bir hukmning xatoligidan 
ikkinchi hukmning xatoligi kelib chiqsa ham tenglik buzilmaydi. Masalan, 
«Boy ila xizmatchi» dramasining muallifi «Maysaraning ishi» 
dramasining ham muallifi deydigan bo‘lsak, birinchi fikrning chinligi 
sababli ikkinchisining ham chinligi o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘ladi. 
Bo‘ysunish munosabati. Umumiy hukmlar (A, YE) bilan juz’iy 
hukmlar (I, O) o‘rtasida bo‘ysunish munosabati mavjuddir. Agar umumiy 
70

---

hukmlar chin bo‘lsa, unga bo‘ysunuvchi juz’iy hukmlar ham chin bo‘ladi. 
Masalan, «Har qanday huquqiy munosabatlar huquq normalari orqali 
tartibga solinadi» degan fikr to‘g‘ri bo‘lsa, «Ayrim huquqiy munosabatlar 
ham huquq normalari orqali tartibga solinadi» degan fikr ham to‘g‘ri 
bo‘ladi. Agar umumiy hukm xato bo‘lsa, juz’iy hukm ham xato bo‘ladi.
Juz’iy hukmlarning (I, O) to‘g‘riligidan umumiy hukmlarning 
to‘g‘riligi kelib chiqmaydi. Masalan, «Ba’zi tinglovchilar a’lochilardir» 
degan hukmda «Hamma tinglovchilar a’lochi» degan hukmning to‘g‘riligi 
kelib chiqmaydi. 
Umumiy hukmning (A, YE) xatoligidan juz’iy hukmning (I, O) 
xatoligi kelib chiqmaydi. Chunki umumiy hukm xato bo‘lsa, juz’iy hukm 
ham to‘g‘ri, ham xato bo‘lishi mumkin. Masalan, «Barcha tinglovchilar 
chet tilini a’lo darajada biladi» degan xato fikrdan «Ba’zi tinglovchilar 
chet tilini a’lo darajada biladi» degan to‘g‘ri fikrga o‘tish mumkin. 
Qisman mos kelish munosabati. Sifat jihatidan farq qiluvchi juz’iy 
hukmlar (I, O) o‘rtasida qisman mos kelish munosabati qam mavjuddir. 
Bunda fikrlar birdaniga to‘g‘ri bo‘lishi mumkin, biroq birdaniga xato 
bo‘lishi mumkin emas. Masalan, «Ba’zi o‘simliklar zaharlidir» (I). «Ba’zi 
o‘simliklar zaharli emas» (O). Bu hukmlarning ikkalasi ham to‘g‘ri, biroq 
xato emas.