O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Hukm haqida umumiy tushuncha
|
59 5-mavzu. HUKM • Hukm haqida umumiy tushuncha • Sodda hukm va uning turlari • Murakkab hukm va uning turlari • Hukmlar o‘rtasidagi munosabat va uning modallikka ko‘ra turlari 1. Hukm haqida umumiy tushuncha Kishilarning ongi moddiy olamni in’ikos etish jarayonida faqat olamning voqea hodisalari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish, ularning mohiyatini anglash bilan chegaralanmaydi. U mazkur jarayonda tushunchaning boshqa tushuncha bilan muayyan munosabatini o‘rganib, olam haqida yangi bilim olishga intiladi. Narsa va hodisalar to‘g‘risida fikr yuritilganda, bu jarayonda bir necha tushuncha ishtirok etishi mumkin. Narsa va hodisalarning chin yoki yolg‘onligini tasdiq yoxud inkor etilishi murakkab tafakkur shakllaridan biri bo‘lgan hukmda amalga oshadi. Hukm fikrni ifodalashning mantiqiy shaklidir. Bizning har bir chin yoki yolg‘on fikrimiz voqelikdagi narsa va hodisalar o‘rtasida o‘zaro munosabat mavjud yoki mavjud emasligi hamda bu munosabatlarning doimiyligi, muvaqqatligi yoki tasodifiyligi haqida borgandagina fikrimiz hukm shaklida ifodalanadi. Hukm biror narsa va hodisani tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan tugal fikrdir. Agar fikrlash jarayonida tushunchada narsa va hodisalarning muhim va umumiy belgilari aks ettirilsa, ulardagi belgilar to‘g‘risida, ular o‘rtasidagi munosabat to‘g‘risida fikr yuritilmaydi. Masalan, «Akademiya», «tinglovchi», «militsioner» tushunchalari tugal fikrni bildirmaydi. Narsalar o‘rtasidagi munosabatni, muayyan bir predmetda belgi bor yoki yo‘qligi haqida fikr yuritmaydi. Agar «bu IIV Akademiyasi», «1-kurs tinglovchisi» desak, bunda tugal fikr bor. Fikrda Akademiyaning IIVga qarashli ekanligi hamda u yerda tinglovchilarning o‘qishi tasdiqlanmoqda. Demak, hukmda hamma vaqt tasdiq yoki inkor qilib aytilgan fikr bo‘ladi. Fikr to‘g‘ri (chin) yoki xato (yolg‘on) bo‘lishi mumkin. Ular obyektiv voqelikka mos kelsa, haqiqat yoki chin fikrlar, obyektiv voqelikka mos kelmasa, yolg‘on fikrlar deyiladi. 60 Formal mantiq fikrlar o‘rtasidagi munosabatni tekshirganda uning rivojlanishini nazarda tutmaydi. Formal mantiqda fikrlar o‘rtasidagi murakkab aloqalar tekshirilmaydi. Bu dialektik mantiqning vazifasidir. Fikrlar o‘rtasidagi munosabatni formal mantiq nuqtai nazaridan tekshirish, uning to‘g‘ri yoki xato ekanligini ajratishdan iborat. Tasdiq yoki inkor har bir hukmga xos belgidir. Agar hukm o‘ziga xos tasdiq yoki inkor belgisiga ega bo‘lmasa, u hukm bo‘la olmaydi. Hukmda hamma vaqt fikr to‘g‘ri yoki xato, chin yoki yolg‘on bo‘lishi shart. Demak, hukm narsa va hodisalar, ularning turli belgilari, xususiyat va munosabatlari haqida tasdiq yoki inkor ma’nosida bildirilgan tafakkur shaklidir. Yuqorida ta’kidlanganidek, hukmlar chin yoki xato bo‘lishi mumkin. Har qanday fanda to‘g‘riligi isbotlangan fikrlar tizimi mavjud. Shunday fikrlar borki, ularning mavjudligi, obyektivligi tasdiqlangan, lekin isbotlanmagan. Masalan, atomning mavjudligi qadimdayoq e’tirof etilgan bo‘lsa-da, uning isboti esa yaqindagina hal bo‘ldi. Shuningdek, inson shunday to‘g‘ri fikrlarni aytadiki, ular kundalik hayotda isbotlangan bo‘ladi. Masalan, yozning qishga nisbatan issiq bo‘lishi, osmonga otilgan narsaning yerga tushishi va boshqalar. Bu hayotdan olingan fikr bo‘lib, uning isboti ham hayotning o‘zidadir. Hukmning chin yoki xatoligi tasdiq yoxud inkor natijasida emas, balki buyum va ularning belgilari haqidagi to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri hukm natijasida bo‘ladi. Hukmlarning xatoligini aniqlash uchun quyidagi qoidalardan foydalaniladi: – agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo‘lsa, uni chin deb tasdiqlash ham chin bo‘ladi; – agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo‘lsa, uni xato deb tasdiqlash xato bo‘ladi; – agar bir fikrning xatoligi aniqlangan bo‘lsa, uni chin deb tasdiqlash xato bo‘ladi; – agar bir fikrning xatoligi isbot etilgan bo‘lsa, uni xato deb tasdiqlash chin bo‘ladi. Hukm va gap. Agar tushuncha so‘zda reallashsa, hukm grammatik gapda ifodalanadi. Gapda ifodalanmaydigan hukm bo‘lmaydi. Masalan, «Toshkent – O‘zbekistonning poytaxti», «Ba’zi hayvonlar uy sharoitiga o‘rgatilgan» kabi hukmlar grammatik gapda ifodalangan. Demak, gapning hosil bo‘lish jarayoni ham hukm bilan bog‘liq. Hukm turli grammatik shaklda ifodalanishi mumkin. Masalan, «Men seni a’lochi tinglovchi deb bilaman» yoki «Men seni yomon tinglovchi 61 deb bilmayman». Bir hukm turli tilda turlicha ifodalanadi. Masalan, «u tinglovchi», «on slushatel» va h. k. Turli xil ifodalangan gap bir predmetni ifodalovchi hukmni tashkil qiladi. Shuning uchun hukm bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinganda, o‘z mazmuni va tuzilishini saqlaydi. Bu til bilan tafakkurning birligini ko‘rsatadi. Biroq tafakkur bilan til aynan bir narsa emas. Shuning uchun hukm bilan gap ham aynan bir xil emas. Demak, ularning o‘rtasidagi birlik farqlarni yo‘qqa chiqarmaydi. Hukm gapda ifodalanadi. Biroq har qanday gap hukm bo‘lavermaydi. So‘roq va undov gaplar shakliga ko‘ra hukm bo‘la olmaydi. Masalan, «Siz ma’ruza eshitishni xohlaysizmi?», «Uyalmasdan tezroq gapirsangchi!», «Bu yoqqa kel!» kabi gaplar hukm bo‘la olmaydi. Chunki bunday gaplarda tasdiq yoki inkor qilib aytilgan fikr yo‘q. Ularning chin yoxud yolg‘onligi (to‘g‘ri yoki xato ekanligi) aniqlanmagan. Gap hukm shaklida bo‘lishi uchun tasdiq yoki inkor qilib aytilishi hamda to‘g‘ri yoki xato ekanligi aniqlangan bo‘lishi shart. Endi hukmning tarkibini ko‘rib chiqaylik. Odatda, har bir hukmning uch asosiy elementi bo‘ladi. Bular subyekt (lotin tilidagi «subjyektum» so‘zidan olingan), predikat (lotin tilidagi «predikatum» so‘zidan olingan) va mantiqiy bog‘lovchidan iborat. Masalan, «Ahmedov birinchi kurs tinglovchisidir». Bunda «Ahmedov» – subyekt (mantiqiy ega), «birinchi kurs tinglovchisi» – predikat (mantiqiy kesim), «dir» esa mantiqiy bog‘lovchi bo‘lib kelayapti. Hukmning subyekti fikrdagi predmetni bildiradi. Shuning uchun hukmdagi fikr nimaga qaratilgan bo‘lsa, shu uning subyekti hisoblanib, u «S» harfi bilan belgilanadi. Hukmning predmetini tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan kesim «predikat» deb ataladi va u «P» harfi bilan belgilanadi. Bog‘lovchi subyekt bilan predikat o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatadi va «dir», «emas», «yo‘q», «zarur» kabi so‘zlar bilan ifodalanadi. Masalan, «Axmedov 201- guruhning sardori». Hukmning umumiy sxemasi quyidagicha: «S – P» bunda S – subyekt (ega), P – predikat (kesim), «–» belgisi esa subyektning predikat bilan munosabatini ifodalovchi bog‘lovchidir. Mazkur munosabat yozuvda «S – P dir» deb belgilanadi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|