O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Tushunchaning turlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Tushunchaning turlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar
Tushunchaning turlari haqida gapirishdan oldin ularni turlarga bo‘lishning eng asosiy mezoni bo‘lmish tushunchalarning hajmi va mazmuni haqida tasavvur hosil qilishimiz lozim. Tushunchaning hajmi va mazmuni uning mantiqiy tarkibini tashkil qiladi. Tushunchaning hajmi deb, uning mohiyatini tashkil etuvchi predmetlarning yig‘indisiga aytiladi. Tushuncha o‘zida bir turkumga mansub narsa va hodisalarni birlashtiradi. Masalan, «inson», «yulduz», «jinoyat» tushunchalari. Bularning har biridan o‘z hajmiga bog‘liq bo‘lgan boshqa tushunchalar doirasida ham foydalanish mumkin. Jumladan, «inson» tushunchasida o‘tgan, hozir va kelajakda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha odamlar haqidagi bilimlar mujassamlashtiriladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tushunchaning mantiqiy tuzilishi bir tomondan uning hajmi bilan ifodalansa, ikkinchi tomondan mazmuni bilan ifodalanadi. Narsa va hodisalarning tushunchada aks etgan muhim belgilarining yig‘indisiga tushunchaning mazmuni deyiladi. Ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, tushunchaning mazmuni, unda ifodalanishi mumkin bo‘lgan barcha muhim belgilarni aks ettirar ekan. Masalan, «ziyoli o‘qituvchi». «Ziyoli» tushunchasi o‘zida madaniyat, ilm, ma’naviyat sohibini gavdalantiradi. Tushuncha hajm va mazmun birligidan iborat. Shuning uchun hajmsiz mazmunli, mazmunsiz hajmli tushunchalar bo‘lmaydi. Tushunchalarning hajmi va mazmuni o‘rtasidagi munosabat shakl va mazmun o‘rtasidagi o‘zaro teskari nisbat qonunidagidek namoyon bo‘ladi. Ya’ni, tushunchalar hajmining kengayishi ular mazmunining mavhumlashuviga, hajmning qisqarishi mazmunning boyishiga olib keladi. Masalan, «jinoyat» iborasining hajmi keng, mazmunini ifodalovchi muhim belgilari ham nisbatan mavhum. «O‘g‘rilik» so‘zi hajm jihatidan jinoyatdan torroq, lekin mazmunan boy. Mazkur teskari nisbat qonuni hamma tushunchalarda emas, balki ba’zi turdagi tushunchalarda namoyon bo‘ladi. Buyumlarni umumiy belgilarga qarab ajratish tushunchalarni turga ajratishdir. Tushunchada ifodalangan hodisalar guruhi hajm jihatidan munosabatlariga qarab jins va tur guruhlariga bo‘linadi. Jins turga nisbatan keng bo‘ladi. 50 Demak, narsa va hodisalar bir xildagi jins va tur guruhlariga oid bo‘lgandagina ularning o‘rtasidagi hajm va mazmun munosabatlarining teskari aloqadorligini ko‘rishimiz mumkin. Aks holda, bu munosabat amalga oshmaydi. Masalan, «uy» tushunchasining hajmi qanchalik kengaymasin, «poeziya» tushunchasi torayib qolmaydi yoki aksincha. Hajm va mazmun tushunchani turlarga bo‘lishning eng asosiy mezoni hisoblanadi. Mazkur mezonga binoan tushuncha muayyan turlarga bo‘linadi. Tushunchalar hajmiga ko‘ra, nol (bo‘sh), yakka, umumiy chegaralangan yoki umumiy chegaralanmagan tushunchalarga bo‘linadi. Nol tushunchalar – insoniyat tajribasida uchramagan, fanda qayd etilmagan narsa va hodisalarni ifodalovchi hajmsiz tushunchalar. Masalan, shayton, ajina, farishta va boshqalar. Yakka tushunchalar ayrim, alohida predmet, hodisa va jarayonlarning umumiy va muhim tomonlarini aks ettiradi. Masalan, Sirdaryo, General Rahimov, Samarqand shahri va boshqalar. Umumiy tushunchalar – bir yoki bir necha guruh narsa va hodisalarning muhim, umumiy tomonlarini aks ettiruvchi tushunchalardir. Masalan, yulduz, fabrika, jinoyat, jamiyat. Umumiy tushuncha bilan yakka tushunchalar orasida jamlovchi yoki boshqacha aytganda, to‘planma tushunchalar alohida o‘rin egallaydi. To‘planma tushunchalar – bir to‘plam, bir guruh predmetlarning butun, yaxlit holatda aks etishi. Masalan, xalq – kishilarning to‘plami, militsiya – ichki ishlar organlari xodimlarining to‘plami, armiya – askarlarning hamda harbiylarning to‘plami. Lekin askar va odam tushunchalari to‘planma emas. Chunki bu tushunchalar to‘plamni emas, balki bir guruh predmetlarni aks ettiradi. Chegaralangan tushunchalar – tushunchalarning narsa va hodisalarni hisoblash imkoniyatini vujudga keltiruvchi xislatga ega bo‘lishi. Masalan, «Akademiyaning tinglovchilari», «1- kurs rahbar zobitlari» va boshqalar. Chegaralanmagan tushunchalarda narsa va hodisalarning tarkibidagi son-sanoqsiz holati namoyon bo‘ladi. Masalan, atom, yulduz, mikrob va boshqalar. Tushunchalarning mazmuniga ko‘ra turlari quyidagilardan iborat: aniq, mavhum, ijobiy, salbiy, nisbatli hamda nisbatsiz tushunchalar. Aniq tushunchalar – obyektiv borliqdagi moddiy holatda mavjud bo‘lgan narsa va hodisalarni real aks ettiruvchi tushunchalar. Aniq tushunchalar predmetlarning belgilarini yaxlit belgilaydi. Masalan, shahar, haykaltarosh, militsioner va h. k. 51 Narsa-hodisalarning sifat yoki munosabat belgisini predmetning o‘zidan ajratilib, mustaqil holda aks ettiruvchi tushuncha mavhum tushuncha deb aytiladi. Mavhum tushunchada narsa va hodisalar emas, balki ularning qandaydir bir xususiyat yoki munosabati yaxlit, mavjud narsa shaklida in’ikos ettiriladi. Masalan, qahramonlik, sotqinlik, mardlik, johillik. Ijobiy tushunchada esa narsa va hodisalarga xos sifatlarning mavjudligi ifodalanadi. Masalan, obro‘li kishi, madaniyatli milisioner. Narsa va hodisalarga muayyan sifatlarning mansub emasligi salbiy tushunchalarda qayd etiladi. Masalan, vijdonsiz, intizomsiz, savodsiz va boshqalar. Demak, ijobiy va salbiy tushunchalar tushunchaning mazmuniga qarab, buyumlarda belgining borligini tasdiqlashi yoki uni inkor etishi bilan bir-biridan farq qiladi. Ammo ijobiy va salbiy tushunchalarni ularga nisbatan bizning munosabatimiz bilan almashtirish xatodir. Masalan, millatchi, bosqinchi, jinoyatchi. Salbiy holatlarni ifodalasa-da, bu tushunchalar mantiqda ijobiy tushunchalar deb ataladi. Mazmuniga ko‘ra tushunchalar nisbatli va nisbatsiz tushunchalarga bo‘linadi. Nisbatli tushunchalar buyumlarda o‘zga buyumlar bilan muayyan aloqadorlik mavjud ekanligini ifodalaydi. Masalan, ota-bola, aka-uka va boshqalar. Nisbatsiz tushunchalar buyumlarning mustaqil mavjudligini ifoda etadi. Masalan, oy, yulduz, jinoyat, qonun kabilar. Tushunchalar taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan tushunchalarga bo‘linadi. Taqqoslanadigan (qiyoslanadigan) munosabatlar o‘zaro muhim va umumiy belgilarga ega bo‘lgan tushunchalar orasida sodir bo‘ladi. Masalan, tarix, adabiyot, mantiq, falsafa kabi tushunchalarning o‘rtasidagi muhim umumiylik ularning barchasi fan ekanligi, ya’ni fanning turli tarmoqlari ekanligida. Taqqoslanmaydigan (qiyoslanmaydigan) munosabatlar o‘zaro umumiy jihatlari bo‘lmagan buyumlar o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Masalan, musiqa – tarvuz, yurak – traktor, qahramonlik – madaniy o‘g‘it tushunchalari o‘rtasida muhim umumiylik yo‘q. Shuning uchun ularni 52 taqqoslab bo‘lmaydi. Mantiq fani esa faqat taqqoslanadigan tushunchalarni o‘rganadi. Taqqoslanadigan tushunchalar hajmiga ko‘ra sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan tushunchalarga bo‘linadi. Sig‘ishadigan tushunchalar o‘zaro teng ma’noli, tobelik va kesishganlik munosabatida bo‘ladi. 1) teng ma’noli (ayniyat) munosabatlar. Hajmlari bir-biriga to‘la teng keladigan tushunchalar ayniyat munosabatidagi teng ma’noli tushunchalardir. Ayniyat munosabatidagi tushunchalar mazmun jihatidan aynan bir predmetni turli tomondan ifodalaydi. Masalan, O‘zbekiston poytaxti bilan O‘rta Osiyodagi eng katta shahar tushunchalarining o‘rtasida ayniyat munosabati bor. Chunki har ikkala tushunchada ham bir obyekt – «Toshkent shahri» ifodalanayapti. Hajmlari teng, biroq mazmuni har xil bo‘lgan tushunchalar o‘rtasidagi munosabat ayniyat munosabatidir. Ayniyat munosabati Eyler doirasida quyidagicha ifodalanadi: Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|