O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4. Uchinchisi istisno qonuni
Uchinchisi istisno qonuni nozidlik qonunining davomi bo‘lib, fikrning to‘liq mazmunini qamrab oluvchi ikki zid hukmdan biri chin, ikkinchisi 42 yolg‘on, uchinchisiga o‘rin yo‘q ekanligini ifodalaydi. Nozidlik qonuni qarama-qarshi va o‘zaro zid munosabatdagi hukmlarda amal qilib, birining albatta yolg‘on ekanligini bildiradi. Ikkinchi hukm haqidagi fikr esa ochiq qoladi, ya’ni u ham, chin ham yolg‘on bo‘lishi mumkin. Uchinchisi istisno qonuni nozidlik qonunidan farqli ravishda faqat o‘zaro zid munosabatdagi hukmlarda amal qiladi va «A – A yoki A emas» formulasida ifodalanadi. Mazkur qonunning harfiy ifodasi «A \/ Ā», ya’ni «A yoki Ā emas», deb ham o‘qiladi. Bu yerda A – har qanday hukm, Ā – uning inkori, V–dizyunksiya belgisi bo‘lib, mantiqiy bog‘lovchi «yoki» ni ifodalaydi. Nozidlik qonuni singari uchinchisi istisno qonuni ham fikrlash jarayonida ziddiyatga yo‘l qo‘ymaslikni, izchillikni ifodalaydi. Ma’lumki, zid munosabatlardagi hukmlarning birida muayyan ko‘plikdagi narsa yoxud hodisa tasdiqlansa (yoki inkor etilsa), boshqa birida mazkur ko‘plikning ayrim qismigina inkor (yoki tasdiq) etiladi. Bu hukmlar bir vaqtda ham chin ham yolg‘on bo‘la olmaydi, agar ulardan biri chin bo‘lsa, ikkinchisi yolg‘on va aksincha, biri yolg‘on bo‘lsa, ikkinchisi chin bo‘ladi. Masalan, Konstitutsiyamizning 25-moddasida ta’kidlanganidek, «O‘zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega», degan hukm chin bo‘lsa, «O‘zbekiston Respublikasining ba’zi bir fuqarolari erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega emas», degan hukm yolg‘on. Shuningdek, zid munosabatlar bir-birini inkor etuvchi (birida tasdiqlansa, ikkinchisida inkor etuvchi) ikki hukm o‘rtasida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Bunday holda hukmlarning biri albatta chin, ikkinchisi yolg‘on bo‘ladi. Masalan, «Muassasa xizmatchisi Salimov ma’muriy javobgarlikka tortilgan» va «Muassasa xizmatchisi Salimov ma’muriy javobgarlikka tortilmagan». Mazkur misolda Salimovning ma’muriy javobgarlikka tortilganligi haqidagi hukm chin bo‘lsa, u holda uni inkor etuvchi hukm yolg‘on bo‘lib chiqadi. Demak, uchinchisi istisno qonuniga asosan ikki zid hukm nafaqat bir vaqtda chin bo‘la olmaydi (nozidlik qonunida ifodalanganidek), balki bir vaqtning o‘zida yolg‘on ham bo‘la olmas ekan. Ya’ni hukmlarning biri yolg‘on bo‘lganda, ikkinchisi muqarrar ravishda chin bo‘ladi, uchinchi yechimga o‘rin qolmaydi. Uchinchisi istisno qonuni masalaning qat’iy yechimi talab etiladigan yuridik amaliyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Huquqshunos xulosasida masalaning oraliq yoki mavhum yechimi bo‘lmaydi, ya’ni ayblanuvchining aybdorligi yoki aybsizligi aniqlanishi zarur. 43 Zid hukmlarning birida qaysidir belgi tasdiqlansa, boshqasida xuddi shu belgi inkor etiladi. Bu hukmlar bir vaqtning o‘zida ham chin, ham yolg‘on bo‘lishi mumkin emas, biri chin bo‘lsa, ikkinchisi yolg‘on. Masalan, «O‘zbekistonning har bir fuqarosi bilim olish huquqiga ega» (chin), «Ba’zi O‘zbekiston fuqarolari bilim olish huquqiga ega emas» (yolg‘on). Uchinchisi istisno qonuni muayyan bir masala qo‘yilganda «ha» yoki «yo‘q» degan aniq javobni talab etib, qandaydir oraliq, amaliyotda yechilishi mumkin yoki mavjud bo‘lmagan javoblarni inkor etadi. Shu bilan birga, uchinchisi istisno qonuni berilgan hukmlarning qaysi biri chin ekanligini belgilamaydi. Chunki hukmning chinligi, ya’ni voqelikka mos kelish-kelmasligi amaliyotda aniqlanadi. Qonunning ahamiyati haqiqatni topishga yo‘nalish berishidadir. Masalaning yechimi ikki xil bo‘lishi mumkin, faqat ulardan biri chin bo‘lishi zarur. Bu qonun masalaning aniq yechimini talab etadigan huquqiy amaliyot uchun juda ahamiyatlidir. Huquqshunos ishni albatta «yoki – yoki» ifodasi orqali, ya’ni yo aybdor, yo aybdor emas shaklida yechishi lozim. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|