O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Nozidlik qonuni
Mantiqiy tafakkurga xos mezonlardan biri – bu uning ziddiyatsiz bo‘lishidir. Ziddiyat fikrni chalg‘itib, bilish jarayonini qiyinlashtiradi. Muayyan narsa yoki hodisa to‘g‘risidagi mulohaza bir vaqtning o‘zida o‘zgarib, boshlang‘ich mulohazaga zid kelishi mumkin emas. Nozidlik qonuni quyidagicha ifodalanadi: aynan bir narsa yoki hodisa haqida aytilgan ikki zid fikr bir vaqtda va bir xil nisbatda chin bo‘lishi mumkin emas, hech bo‘lmaganda, ulardan biri albatta xatodir. Mazkur qonun doirasida muayyan narsa yoki hodisa haqida bir-biriga zid aytilgan ikki fikr bir vaqtda chin bo‘la olmaydi, ulardan biri muqarrar ravishda yolg‘ondir. Nozidlik qonunining harfiy ifodasi «A va Ā» yoki «A /\ Ā» A deb belgilanib, unda hukm va unga qarama-qarshi bo‘lgan A emas hukmi bir vaqtda chin bo‘lishi mumkin emasligi ta’kidlanadi. Nozidlik qonuni sig‘ishmaydigan, ya’ni qarama-qarshi va zid munosabatdagi hukmlarda amal qiladi. Chunonchi, ikki qarama-qarshi (kontrar) hukmlardan biri chin, ikkinchisi yolg‘on bo‘lishi mumkin. Masalan: «Barcha ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jinoyatdir» (O‘zbekiston Respublikasi JK 14-m) hukmi – chin, «Hech bir ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jinoyat emas» hukmi esa yolg‘on. Biroq ayrim hollarda qarama-qarshi hukmlarning ikkisi ham yolg‘on bo‘lishi mumkin. Masalan: «Barcha guvohlar chin ko‘rsatma beradi» va «Hech bir guvoh chin ko‘rsatma bermaydi» hukmlarning ikkisi ham yolg‘on. Yuqorida aytganimizdek, ikki zid (kontradiktor) munosabatdagi hukmlar ham bir vaqt va munosabatda chin bo‘lishi mumkin emas: masalan, «Mazkur jinoyatning sodir etilishida S. aybdordir» hukmi chin va «Mazkur jinoyatning sodir etilishida S. aybdor emas» hukmi esa 41 yolg‘on. Yoki «Barcha ayblanuvchilar himoyachi olish huquqiga ega» hukmi chin bo‘lib, «Ba’zi ayblanuvchilar himoyachi olish huquqiga ega emas» hukmi esa yolg‘ondir. Fikrlash jarayonida ziddiyatga yo‘l qo‘ymaslik nozidlik qonunini quyidagi hollarda to‘g‘ri ifodalaydi, jumladan, agar narsa yoki hodisada bir belgi tasdiqlanib, boshqa bir belgi inkor etilsa, u holda hukmlar o‘rtasida ziddiyat bo‘lmaydi. Masalan: «Ahmad tinglovchi» va «Ahmad sportchi emas» hukmlari o‘rtasida ziddiyat mavjud emas, chunki mazkur hukmlarda gap turli narsa yoki hodisalar haqida bormoqda. Shuningdek, agar bizning bir odam haqida tasdiqlab yoki inkor etib aytgan fikrimiz turli vaqtlarda amalga oshganligini e’tiborga olsak, u holda ham fikrda ziddiyat bo‘lmaydi. Masalan, «Anvar tinglovchi» yoki «Anvar tinglovchi emas» degan ikki hukm ham chin bo‘lishi mumkin, chunki gap bu yerda Anvar faoliyatining turli davrlari haqida bormoqda. Fikrlash obyekti turli munosabatlarda ifodalanganda ham ziddiyatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, «IIV tinglovchisi Salimov jinoyat kodeksini yaxshi biladi» deganimizda, haqiqatan ham uning bilimlari tinglovchilarga qo‘yilgan talab darajasiga nisbatan «yaxshi» deb baholanishi mumkin. Lekin uning bu bilimlari tergov bo‘limining boshlig‘iga qo‘yiladigan talablar darajasida bo‘la olmaydi. Aynan shu nisbat nazarda tutilganda bizning «IIV tinglovchisi Salimov jinoyat kodeksini yaxshi bilmaydi» degan fikrimiz ham xato bo‘lmaydi. Nozidlik qonuni mantiqiy tafakkurning muhim jihatlarini ifodalovchi tafakkur jarayonidagi ziddiyatsizlik va izchillikni ifodalaydi. Tergovchi jinoyatni ochish uchun muayyan bir taxminni o‘rtaga tashlasa va uni haqiqatga yaqin deb hisoblab, unga zid keluvchi fakt va dalillarni hisobga olmasa, u albatta xatoga yo‘l qo‘yadi. Shuning uchun ham huquq muhofazasi, sud va tergov amaliyotida ayblanuvchi, jabrlanuvchi hamda guvohning ko‘rsatmalarida uchraydigan mantiqiy ziddiyatlarni ochish va bartaraf qilishda nozidlik qonunini bilish katta amaliy ahamiyatga ega. Chunonchi, sud hukmida bayon qilingan xulosalar jiddiy ziddiyatlarga ega bo‘lsa, u holda hukm O‘zbekiston Respublikasi JPK 486-moddasiga binoan mazkur jinoyat ishining haqiqiy holatlariga muvofiq kelmagan deb topiladi va qayta ko‘rib chiqish uchun undan yuqori turuvchi Sud organlariga yuborilishi mumkin. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|