O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Маковельский А. О. История логики. – М., 1967. – С. 400.
36 va shakllarini uning obyektiv mazmunidan ajratilgan holda o‘rganuvchi fandir. I. Kant Arastuning mantig‘ini tanqid qilgan bo‘lsa-da, uning mantiq ilmi tarixidagi xizmatiga katta baho beradi. U Arastu haqida gapirar ekan, uning mantiqdagi barcha kengliklarni ishg‘ol qilganligini va keyinchalik mantiqda o‘rganiluvchi masalalarning hajmi o‘zgarmaganligini, aksincha gap faqat mazkur masalalarning yechimini qay darajada takomillashtirishga erishilganligi haqida borishi mumkinligini ta’kidlagan. Kantda tafakkurning formal mantiq qonunlari tizimida birinchi asos vazifasini «ziddiyat» va «ayniyat»ning birlashgan qonuni, ikkinchi asosni «yetarlicha asos» qonuni, uchinchi asosni «uchinchisini istisno» qonuni bajaradi. Bundan tashqari, Kantning mantiqiy tizimida alohida o‘rinni xulosalar, mantiqiy xatoliklar, sillogizmning figura va moduslari haqidagi ta’limotlar egallagan. Umuman olganda, Kantning mantiq va bilish nazariyasidagi o‘ziga xos o‘rni, bir tomondan, real sabab bilan mantiqiy asoslanishni aynanlashtiruvchi ratsionalizm tanqid ostiga olinganligida namoyon bo‘lsa, ikkinchi tomondan, uning ta’limotidagi agnostik chegaralanganlikda ko‘rinadi. Mantiq fanining rivojlanishida yaratgan dialektik tizimi bilan butun bir fanga o‘zgartirish olib kirishga muvaffaq bo‘lgan mashhur nemis mutafakkiri Gegelning (1770–1831) ham o‘rni beqiyosdir. Gegel formal mantiqni tanqid qilib, dialektik mantiqni vujudga kelishining metodologik asosini yaratdi va rivojlantirdi. Uning fikricha, dunyodagi barcha mavjudliklar «mutlaq ruh»ning rivojlanishidagi muayyan bosqichlardan iborat deb sanaladi. Gegelning ta’limotiga ko‘ra, mutlaq g‘oya uch bosqichni: tezis, antitezis va sintezni bosib o‘tadi. Gegelning dialektik mantig‘idagi «mutlaq ruh» rivojlanishining birinchi va ikkinchi bosqich bevosita borliq va mohiyat harakatidan iborat bo‘lib, ularning sintezi uchinchi bosqichni, ya’ni tushunchani ifoda etadi. O‘z navbatida, tushuncha rivojlanish jarayonida quyidan yuqoriga harakat qilib, hukm va xulosalarda, undan keyin esa eng oliy bosqichda g‘oyaga aylanadi. G‘oyada tushunchadagi subyektivlik (inson ongi bilan bog‘liqlik) obyektivlikka (inson ongidan tashqaridagi «mutlaq ruh»ga) o‘tadi. Shu tariqa «olam ruhi» yoki «mutlaq g‘oya» bilan ifodalangan, tabiat va jamiyatdan ham ilgari mavjud bo‘lgan qandaydir ruhiy ibtido o‘zining boshlang‘ich bosqichi, ya’ni o‘zining sof azaliy shakliga qaytadi. Mazkur jarayonning doimiy takrorlanishini e’tirof etilishi bir tomondan Gegel dialektikasini rivojlanishining ichki manbaini 37 ochib beruvchi ilg‘or ta’limot sifatida ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, ushbu tizimdagi butun olam rivojlanishining ibtidosini ilohiylashgan «mutlaq ruh» bilan bog‘lashlik Gegel dialektikasidagi idealistik cheklanganlikni ko‘rsatadi. Xulosa qilib aytganda, Gegel o‘z ta’limotidagi butun olam harakatining ichki bog‘lanishlarini ochib beruvchi rivojlanish g‘oyasini mantiq ilmiga tatbiq qilishga harakat qiladi va shu tariqa «dialektik mantiq» deb nom olgan yangi yo‘nalishning nazariy asoslarini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib, an’anaviy mantiqqa matematik metodlarning kirib kelishi bilan mantiq ilmi o‘z rivojining yangi bosqichiga ko‘tarildi. Maydonda mantiqning matematik mantiq, konstruktiv mantiq, modal mantiq, intuitiv mantiq, munosabatlar mantig‘i hamda ehtimollar mantig‘i kabi tarmoqlari paydo bo‘la bordi. Bu davrda Jorj Bul, David Gilbert, Bertran Rassel, Yan Lukasevich va Alfred Tarskiy kabi mutafakkirlar o‘z asarlarida hozirgi zamon fan taraqqiyotini aks ettiruvchi mantiqning yangi tarmoqlarini yaratishga va rivojlantirishga muvaffaq bo‘lishdi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|