O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Маковельский А.О. Књрсатилган асар. —70-б.
25 hissiy idrok qilinuvchi narsa va hodisalarning tengligi, ularning o‘zlaridan ko‘ra ko‘proq aynan shu tenglik haqidagi inson aqlining sof hukmiga tegishlidir. Boshqacha aytganda, Aflotunning ta’limotida narsa va hodisaning o‘zi emas, balki u haqidagi hukm birlamchi o‘ringa chiqadi. Umuman, hukm haqida Aflotun juda ko‘p ma’lumotlarni bergan bo‘lsa-da, biroq hukmni yaxlit bir tizim sifatida, qolaversa, bilish jarayonidagi o‘rnini to‘liq ko‘rsatib bera olmagan. Aflotunning mantig‘ida uchraydigan shunga o‘xshash kamchiliklarni bartaraf etib, mantiq ilmini yuqori cho‘qqiga chiqarishda antik davrining buyuk mutafakkiri Arastuning (mil. old.384 – 322) xizmati katta. Dastlab Aflotunning shogirdi sifatida uning maktabida tahsil olgan Arastu keyinchalik Afinada o‘zining maktabini barpo qiladi. Manbalarda keltirilishicha, Arastu mingga yaqin asarlarning muallifi hisoblanadi. Arastuning shogirdlari uning mantiqqa oid asarlarini, jumladan, umumlashtirgan va muayyan tizimga solgan holda oltita kitobdan iborat «Organon» deb nomlanuvchi to‘plamini bizgacha yetkazishgan. Ulardan birinchisi «Kategoriya» deb nomlanib, unda tushunchalar, ularning turlari, asosi va eng umumilmiy tushuncha – kategoriyalar haqidagi fikrlar bayon etiladi. «Talqin haqida» deb nomlanuvchi ikkinchi kitobi hukmlar haqidagi ta’limotni, hukmlarning tuzilishi, turlari, ahamiyati hamda ularning fikrlash jarayonida tutgan o‘rni kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. «Birinchi analitika» asarida mantiqiy tafakkurning eng muhim shakli – xulosa chiqarish, uning elementlari, turli usul va turlari kabi masalalar bayon etiladi. «Ikkinchi analitika» asarida nazariya, isbotlashning asoslari, tuzilishi va turlari haqida fikr bildiriladi. «Topika» asarida bahs hamda munozara yuritishning usul va qoidalari haqida gapiriladi. «Sofistik raddiyalar haqida» asarida fikrlash jarayonida vujudga keladigan turli noto‘g‘ri xulosalar, ularning sabablari, turlari, zarari va ularni aniqlash hamda to‘g‘rilash yo‘llari haqida fikr yuritiladi. Arastuning «Organon»dan boshqa «Jon to‘g‘risida», «Fizika», «Ritorika» hamda «Poetika» kabi asarlari ham mantiq ilmiga oid masalalarga bag‘ishlangan. Arastuning haqiqat, tafakkur qonunlari, tushuncha, hukm, xulosa, kategorik sillogizmlar, isbotlash va modalliklar haqidagi ta’limoti mantiq ilmining mustaqil fan sifatida dunyoga kelishida muhim asos bo‘lib 26 xizmat qildi. Aynan shunday ulkan xizmatlari uchun Arastuni «mantiqning otasi» deb ulug‘lashadi. Arastuning fikricha, haqiqat, eng avvalo, hukmlarning chinligini anglatadi, ya’ni muayyan narsa yoki hodisa haqidagi fikrimiz voqelikdagi mavjudlikka mos bo‘lgandagina haqiqat bo‘lishi mumkin. Uning ta’limotida mantiqiy qonunlarning asosiysi sifatida «ziddiyat qonuni» ko‘rsatiladi. Bu qonunga binoan bir vaqtning o‘zida bir-biriga qarama- qarshi bo‘lgan ikki fikr aynan bir narsaga nisbatan chin bo‘la olmaydi. Yuqorida aytganimizdek, Arastuda ziddiyat qonuni butun borliq va tafakkurning muhim qonuni hisoblanib, boshqa qonunlarning mohiyati mazkur qonunning mantiqiy davomiyligidan keltirib chiqariladi. Arastuning «Metafizika» yoki «Birinchi analitika» nomli asarlarida tafakkurning «zidddiyat», «ayniyat», «uchinchisi istisno» kabi bir qator qonunlar haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Bundan tashqari, Arastu «Kategoriya» va «Topika» asarlarida tushuncha haqidagi ta’limotni tahlil qilib beradi. Uning fikricha, oddiydan murakkabga, xususiydan umumiyga boruvchi mantiqiy jarayon o‘z ifodasini kategoriyalarda topadi. Bunday kategoriyalar sifatida mohiyat, miqdor, sifat, munosabat, makon, vaqt kabilar ajratiladi. Ular narsa va hodisaning substansiyasini belgilaydi. Arastu «Sofistik raddiyalar haqida»gi asarida o‘zi yaratgan kategorik sillogizm ta’limotining mantiq ilmi uchun yangilik ekanligini aytib o‘tadi. Oldingi manbalarda ritorika va boshqa ta’limotlar haqida ma’lumotlar borligini, lekin kategorik sillogizm haqida umuman biror ma’lumot uchratmaganini, shuning uchun ham bu ta’limot ustida uzoq va mashaqqatli mehnat qilganligini ta’kidlab o‘tadi 8 . Shu fikrning o‘zi mantiq ilmi uchun, qolaversa, Arastu uchun kategorik sillogizm ta’limotining ahamiyati cheksiz ekanligidan dalolat beradi. Bizning maqsadimiz, mazkur mavzu doirasida mantiq ilmiga olib kirgan asosiy ta’limotlarning mohiyatini yoritish orqali Arastuning mantiq fani tarixidagi buyuk va cheksiz o‘rnini ko‘rsatishga harakat qilishdir. Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, antik davrda, qolaversa, insoniyatning keyingi davrida ham Arastuning mantig‘i darajasiga yetgan birorta ham mantiqiy tizim yaratilmagan. Arastu shogirdlarining xizmati esa insoniyatning keyingi avlodiga buyuk siymo yaratgan mantiqiy tizimni yetkazib berganligi bilan baholanishi mumkin. 8 Маковельский А.О. История логики. – М., 1967. – С.162. 27 |