O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Маковельский А.О. Књрсатилган асар. – 139-б.
23 haqiqatning mezoni – amaliyotga o‘tishini ilmiy ko‘rsatib berishga muyassar bo‘lgan ekan. Shu bilan birga, Demokrit asoslarida muayyan mantiqiy qonunlar ham tahlil qilinadi. Jumladan, Demokrit o‘zining «hech bir narsa sababsiz paydo bo‘lmaydi, hamma narsa muayyan sabab va zarurat hisobiga paydo bo‘ladi» degan qoidaviy tezisi orqali asos qonunini antologik asosda tushuntirib berishga muvaffaq bo‘ladi. Demokritning mantiq ilmiga qo‘shgan yana bir katta qissasi induktiv va analogik xulosaning dastlabki asoslarini yaratib bera olganligidadir. Demokritning induktiv mantig‘i keyinchalik Epikur maktabining vakillari tomonidan rivojlantiriladi. Shuningdek, Demokritning mantiqiy ta’limotlari Aristotel hamda F. Bekonning mantiqiy tizimlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Mantiq ilmining rivojlanishida yana bir yunon mutafakkiri Suqrot (mil. old.469–399y.) ham o‘ziga xos o‘ringa ega. Suqrotning ijodida birinchi o‘ringa uslub masalasi chiqadi. Mazkur usul haqiqiy bilimlarga umumiy tushunchalar orqali erishish mumkinligini isbotlovchi g‘oyaga asoslanadi. Suqrot haqiqiy bilimni erishilishi lozim bo‘lgan vazifa deb biladi. Shuning uchun ham Suqrot falsafani haqiqatga aylangan bilim emas, balki donishmandlikni sevish, haqiqatni izlash yo‘lida unga erishishga intilish, deb izohlaydi. Shu o‘rinda Suqrot «Men faqat hech nima bilmasligimni bilaman» degan tarixiy iborani aytadi. Suqrot o‘zini haqiqiy bilim egasi deb bilmasa-da, lekin unga erishuvchi usulning sohibi ekanligiga ishongan. Suqrot tavsiya etgan usulga ko‘ra, induksiya va definitsiya mantiqiy amallari asosida bahslashuvchi tomonlar munozara qilinayotgan mavzuni real hayotga yaqin misollar bilan bog‘lash, to‘ldirish va ularning nisbatini taqqoslash orqali haqiqiy bilimga erishishlari mumkin. Suqrot suhbatdoshi bilan og‘zaki bahslashuv davomida juda ko‘p yangi va ishonarli mantiqiy usullarni yaratgan o‘z davrining eng mashhur mutafakkiri bo‘lgan. Uning mantiqqa oid ilmiy merosini Aflotun, Yevklid, Fedon, Antisfen va Aristipp kabi shogirdlari o‘zlarining asarlarida keyingi avlodga yetkazishga harakat qilishgan. Aflotun (mil. old. 428 – 347 y.) o‘zining «Fedon», «Davlat», «Parmenid», «Teetet», «Sofist» kabi dialoglarida Suqrotning mantiqiy usullaridan foydalangan hamda ularga asoslangan holda o‘z mantiqiy tizimini yaratgan. Jumladan, Suqrotning umumiy tushunchalar narsalarning mohiyatini belgilashi haqidagi ta’limotidan kelib chiqqan Aflotun umumiy tushunchalarni inson subyektidan tashqari bo‘lgan va 24 moddiy olamga bog‘liq bo‘lmagan, o‘z-o‘zicha mavjud «mutlaq g‘oya» darajasiga ko‘taradi. Aflotunning ta’limotiga ko‘ra, g‘oyalar birlamchi, abadiy va o‘zgarmas bo‘lib, ular «haqiqiy borliqni» ifodalovchi o‘ziga xos olamni yaratadi. Shuning uchun ham haqiqat va bilimni hissiy idrok va sezgilardan emas, aynan sof tushunchalar va g‘oyalardan izlash lozim. Aflotun dialektikasi tushunchalar haqidagi ta’limot bo‘lib, uning asosiy usuli esa tushunchalarni shakllantirish bilan bog‘liqdir. Unda tushunchalarni shakllantirish amali Suqrotning induksiya va aniq hayotiy misollarni keltirish usullariga asoslangan holda amalga oshirilgan. Aflotun tushunchalarning hajmi va mazmuniga ko‘ra turlarga bo‘linishini hamda ularning o‘rtasida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan sig‘ishadigan va sig‘ishmaydigan munosabatlarni muayyan bir tizim sifatida tasvirlab, piramidaning eng yuqori cho‘qqisiga «g‘oyalar g‘oyasini» qo‘yadi. Barcha tushunchalarni umumiy juft kategoriyalarga birlashtiradi. Ular jumlasiga «borliq va yo‘qlik», «aynanlik va tafovut», «harakat va tinchlik», «birlik va ko‘plik», «miqdor va sifat» kabi kategoriyalar kiradi. Aflotun «Fedon» va «Davlat» deb nomlanuvchi asarlarida ziddiyatsizlik va yetarlicha asos qonunlari haqidagi fikrlarni rivojlantiradi. Jumladan, «Fedon»da ziddiyatsizlik qonuni quyidagicha tushuntiriladi: «Har qanday muayyan bir alohidalikka ega bo‘lgan narsa, ayni bir vaqtda va ayni shu munosabatda bir-birini istisno etuvchi ziddiyatli xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin emas» 7 . Aflotun bu prinsipning to‘g‘riligini bir necha hayotiy misollarni keltirish yo‘li bilan isbotlaydi. Aflotun o‘zining yana bir «Parmenid» deb ataluvchi asarida ayniyat qonunining mohiyatini haqiqiy borliqning doimiy va o‘zgarmasligiga aynan mos keluvchi haqiqiy g‘oyada, deb biladi. Ayni bir vaqtda tafovutlardan batamom xoli bo‘lgan alohida bir butunlikning bo‘lishi mumkin emasligini va aksincha, o‘zaro bir-birini taqozo qiluvchi qarama- qarshi tomonlarning bo‘lishi mumkinligini ham e’tirof etadi. Aflotunning tafakkur shakli sifatida hukm tahliliga oid fikrlari ko‘proq «Sofist» va «Teetet» asarlarida keltiriladi. Masalan, Aflotun ijodining dastlabki davrida tushuncha tafakkurning elementar shakli deb atalgan bo‘lsa, «Teetet»da hukm tushunchalar asosida tuzilgan yangi birlik sifatida izohlanib, o‘zining mantiqiy-grammatik tuzilishiga ko‘ra ega va kesimning o‘rnida kelgan subyekt va predikatdan iborat bo‘lgan tasdiqlovchi yoki inkor turlariga bo‘lingan. Mazkur asarda keltirilishicha, 7 Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|